Quan sát nhóm truyện cổ dân gian mang màu sắc Phật
giáo của Việt Nam và một số nước khác ở Đông Nam Á lục địa, chúng tôi
nhận thấy hình tượng nhân vật nữ tu tập theo đạo Phật là một trong những
hiện tượng đáng quan tâm. Thông qua nghiên cứu so sánh nhóm nhân vật
này trong truyện cổ dân gian Việt Nam và một số nước như Campuchia, Lào,
Thái Lan, Myanma, chúng ta có thể thu được những kết quả khoa học thiết
thực trên các bình diện văn học, văn hoá và tôn giáo.
Hiện
tại, Phật giáo đã trở thành một thành tố tâm hồn của người Việt Nam,
văn học Phật giáo không tồn tại độc lập, không hình thành một dòng riêng
mà hoà vào nguồn chung của văn hoá, văn nghệ dân tộc. Từ những thập kỷ
60-70 của thế kỷ trước, các nhà nghiên cứu văn hoá-văn học dân gian như
Nguyễn Đổng Chi, Cao Huy Đỉnh, Đinh Gia Khánh, Chu Xuân Diên… đã đề cập
khá nhiều về vấn đề ảnh hưởng của Phật giáo trong truyện cổ dân gian
nước nhà thông qua các công trình: Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam (1957-1982), Sơ bộ tìm hiểu những vấn đề của truyện cổ tích qua truyện “Tấm Cám” (1963), Tìm hiểu thần thoại Ấn Độ (1964), Văn học dân gian Việt Nam (1972-1973), Tìm hiểu tiến trình văn học dân gian Việt Nam
(1974),… Bước sang thập niên 90 của thế kỷ XX, trên cơ sở kế thừa những
thành quả quý báu của những nhà nghiên cứu đi trước kết hợp với những
lý thuyết khoa học tiên tiến, lực lượng nghiên cứu ngữ văn, văn hoá và
tôn giáo khá hùng hậu đã đi tiếp những bước khơi sâu hơn, đề xuất những
đường hướng mới mẻ hơn trong việc tiếp cận đối tượng qua nhiều sách và
bài nghiên cứu đăng trên các tạp chí nghiên cứu chuyên ngành: Phật giáo với văn học Việt Nam (1992) của Nguyễn Duy Hinh; Cảm quan Phật giáo trong truyện cổ tích Việt Nam (1994) của Nguyễn Hữu Sơn - Lại Phi Hùng; Thử phân tích vài biểu hiện của đặc điểm nhân ái trong truyện cổ tích Việt Nam (1996) của Nguyễn Hải Triều; Truyện kể dân gian đọc bằng type và motif (2001) của Nguyễn Tấn Đắc; Phật Việt Nam dân tộc Việt Nam (2003) của Giác Dũng; Đặc điểm nhân vật truyện cổ và việc “hiện đại hoá truyện cổ dân gian” (2004) của Lê Tiến Dũng; Truyện cổ dân gian Việt Nam về Phật giáo nhìn từ góc độ loại hình (2005)
của Đỗ Văn Đăng… Nhìn chung, các chuyên gia đầu ngành văn học dân gian
Việt Nam chủ yếu nhìn nhận trên đại thể bản chất tư tưởng Phật giáo
trong truyện cổ dân gian Việt Nam cũng như quá trình nhân dân ta khẳng
định bản sắc dân tộc qua sự tiếp biến, bản địa hoá tôn giáo ngoại lai.
Đặc biệt, khi nói đến truyện cổ dân gian Việt Nam mang màu sắc Phật
giáo, các nhà nghiên cứu thường đề cập nhiều nhất về vấn đề nhân vật.
Trong đó, đáng lưu ý là hình tượng nhân vật Bụt. Các tác giả thống nhất
nhận định Bụt thuộc loại nhân vật trợ thủ, đóng vai trò phân biệt đúng -
sai, phải - trái, tốt - xấu, hay giúp đỡ người lành, là sự hoá thân, sự
hiện thực hoá cái thiêng liêng của sự sống, cái đẹp và cái thiện. Quan
sát nhóm truyện cổ dân gian mang màu sắc Phật giáo của Việt Nam và một
số nước khác ở Đông Nam Á lục địa(1),
chúng tôi nhận thấy hình tượng nhân vật nữ tu tập theo đạo Phật là một
trong những hiện tượng đáng quan tâm. Thông qua nghiên cứu so sánh nhóm
nhân vật này trong truyện cổ dân gian Việt Nam và một số nước như
Campuchia, Lào, Thái Lan, Myanma, chúng ta có thể thu được những kết quả
khoa học thiết thực trên các bình diện văn học, văn hoá và tôn giáo.
1.
Hiện tượng những nhân vật nữ thực hành giáo lý nhà Phật được kể như
những tấm gương mộ đạo đáng ngợi ca trong truyện cổ dân gian một số nước
ở Đông Nam Á lục địa theo Phật giáo Tiểu thừa (Phật giáo dòng
Theravada)
Xét
ở khía cạnh hướng Phật, sùng đạo và tu tập tại gia theo tôn chỉ của đức
Phật, chúng ta thấy các nhân vật nữ trong truyện cổ dân gian ở các nước
Campuchia, Lào, Thái Lan, Myanma góp mặt khá đông đảo với những ấn
tượng khó quên. Một người phụ nữ nghèo hèn, dốt nát đi viếng chùa nhưng
không biết lấy một câu niệm Phật, bèn hỏi một cô gái quỳ bên cạnh. Cô
gái xấu nết xui chị ta cứ việc nói “đi đến, đi đến” là được. Người đàn
bà đốn củi nghe thế tưởng thật luôn miệng niệm “đi đến, đi đến”. Thần
rắn trấn giữ cửa chùa cảm động sự thành tâm ấy bèn tặng cho chị ta nhiều
châu báu quý (truyện Lợi ích của việc lần tràng hạt - Myanma).
Một người mẹ già yếu bị con trai nghe lời vợ trói vào một gốc cây giữa
rừng. Lũ cọp đến định ăn thịt bà cụ. Thần cây me can chúng và ngoái mũi
thử xem bà cụ là người thế nào. Bị thần cây ngoái mũi, bà cụ hắt hơi và
liên tục kêu “Bồ tát, Bồ tát”. Thấy vậy, thần cây sai lũ cọp cởi trói và
tặng bà cụ một hũ vàng (truyện Thần cây ngoái mũi - Myanma). Nàng Visakha là một
tín nữ Phật giáo thuần thành. Nàng đã giúp người bố chồng tham lam, bần
tiện, tàn nhẫn thấm nhuần giáo lý của đức Phật và xin thọ giáo bậc Thế
Tôn (truyện Nàng Visakha
– Campuchia). Nàng Phi kool Thong (Công chúa Sen vàng) là một phần
thưởng mà Trời Phật dành cho đức vua và hoàng hậu nhân từ, tích nhiều
công đức. Từ nhỏ, công chúa không hề cắn móng tay hay co chân đạp lên
đầu. Đặc biệt, nàng luôn chắp tay trước ngực. Phi kool Thong lớn lên
xinh đẹp tuyệt trần, mỗi lời nói, mỗi bước đi của nàng đều tỏa ra những
bông sen vàng bay khắp nơi xung quanh. Nhờ tấm lòng thuần hậu, coi trọng
Phật pháp mà nàng được nữ thần biển cả giúp đỡ, vượt qua hoạn nạn, sống
hạnh phúc bên một vì vua trẻ (truyện Công chúa Sen vàng – Thái
Lan). Tiểu thư Thuđamma Sari ở Mađari (Myanma), con quan tể tướng, là
người uyên bác, tinh thông luật lệ, thuộc làu kinh điển. Nàng nhớ rất rõ
và hiểu biết tất cả ý nghĩa tinh thần của mười điều luật dành riêng cho
hoàng tử, nhớ rõ năm điều luật Jilax trong kinh Phật. Tất cả những sách
vở triết học và luân lý cũng không hề xa lạ với nàng. Tiếng tăm lừng
lẫy của nàng ai cũng biết và mọi người dù có địa vị quan trọng đến đâu,
dù ở bất cứ đâu trên thế gian này cũng đến nhờ nàng phân xử hộ những vụ
khó khăn, phức tạp. Chỉ bằng một câu chuyện, tiểu thư Thuđamma Sari đã
tìm ra thủ phạm lấy cắp túi vàng trong khi trước đó các quan toà cùng
triều thần trong nước đều bó tay, bí lối (truyện Bốn chàng Bà la môn hay Bốn thầy tu và túi vàng)…
Như vậy, mặc dù chịu ảnh hưởng sâu đậm văn hoá Ấn nhưng cách đánh giá
và nhìn nhận vị trí và vai trò người phụ nữ của nhân dân các nước Đông
Nam Á lục địa nói trên có nhiều khác biệt so với xứ sở Phật Đà. Như
chúng ta biết, tại điều 148, bộ luật Manu của Ấn Độ ghi rõ: phụ nữ khi
còn bé phải theo cha, còn trẻ phải theo chồng, chồng chết phải theo con(2).
Mặc dù trong luật Pàli, luật Tứ phần và luật Ngũ phần, Đức Phật từng
khẳng định tỳ kheo ni có khả năng chứng quả A La Hán và trong kinh Thiện Sanh,
bậc Thế Tôn cũng từng dạy rằng chồng phải thương yêu, kính trọng, chu
cấp cho vợ nhằm mục đích khẳng định cái nhìn công bằng của Phật giáo đối
với người phụ nữ. Tuy nhiên, qua hơn năm trăm câu chuyện kể về các kiếp
sinh của đức Phật (tức Bổn sinh kinh – Jataka),
chúng ta thấy, có rất nhiều truyện xuất hiện những nữ nhân với bản chất
xấu xa, đầy rắc rối và hệ luỵ, nếu không phải là những kẻ phản trắc,
gian tham thì xét từ giác độ tự nhiên của giống loài, họ cũng thuộc về
những đối tượng nam giới nên tránh càng xa càng tốt mới có thể tinh tấn
trên con đường giác ngộ Phật pháp. Thêm nữa, qua những dẫn chứng nêu ở
trên, cùng với những nhân vật nữ khác như hình ảnh cô gái ngoan hiền,
nết na trong các truyện Cô gái hiếu thảo của Miến Điện, Nàng Tèng On của Lào hay hình ảnh người mẹ đau khổ trong truyện Con cá vàng của Thái Lan, rồi người vợ tuyệt vời trong truyện Người vợ đức hạnh
của Campuchia, đến hình ảnh những bậc mẫu nghi thiên hạ đúng mực như
hoàng hậu Maha Maya trong truyện cùng tên, hoàng hậu vợ đức vua Sanuray
trong truyện Công chúa sen vàng
của Thái Lan… có thể thấy một cái nhìn đầy trân trọng đối với người phụ
nữ. Có thể nói, mặc dù chịu ảnh hưởng đặc biệt sâu đậm của tư tưởng
Phật giáo chính thống từ hệ thống thiết chế nhà nước đến các giềng mối
gia đình và quan hệ xã hội nhưng nhân dân các dân tộc Campuchia, Lào,
Thái Lan, Myanma vẫn dành cho nữ giới một tình cảm yêu thương, kính
trọng, một vị trí khá quan trọng trong đời sống xã hội. Trong cuộc gặp
gỡ giữa đạo lý dân gian với tinh thần tôn giáo, những nét đẹp truyền
thống của dân tộc bao giờ cũng được bảo lưu. Trước những giới hạn chật
chội, khắt khe của những thuyết lý chính trị và tôn giáo, nhân dân bao
giờ cũng cố gắng nới lỏng những trói buộc, khai mở một cái nhìn phóng
khoáng, thuận tình, hợp lý trên cơ sở đạo lý và nhân nghĩa ở đời. Với mô
hình chính trị - xã hội - văn hoá - tôn giáo mô phỏng gần như toàn bộ
từ Ấn Độ, việc dành cho người phụ nữ một sự nhìn nhận tương đối khách
quan ở các quốc gia Campuchia, Lào, Thái Lan, Myanma là điều rất đáng
quan tâm.
2.
Hiện tượng những nhân vật nữ tu hành đắc đạo trong truyện cổ dân gian
Việt Nam là một nét hết sức độc đáo so với truyện cổ dân gian của các
nước khác ở Đông Nam Á lục địa
Nếu xét ở góc độ tu tập chính thống, xuất gia đầu Phật, quy y tam bảo, trai giới thanh tịnh ở cửa chùa thì các nhân vật sư nữ
gần như hoàn toàn vắng bóng trong truyện cổ dân gian các dân tộc
Campuchia, Lào, Thái Lan, Myanma. Trong khi đó, người dân Việt Nam
thường truyền tụng những câu chuyện về những sư nữ tu thành chánh quả
như Thị Kính, Man Nương, Công chúa Ba… Có thể nói, nhân vật nữ tu theo
đạo Phật và đạt đến quả hạnh cao nhất là một hiện tượng độc đáo trong
truyện cổ dân gian Việt Nam. So với truyện cổ dân gian của Campuchia,
Lào, Thái Lan, Myanma, điểm khác biệt lớn ấy không chỉ thể hiện trên bề
mặt cơ cấu về giới mà còn thể hiện ở chiều sâu đặc tính
của nhân vật. Những công chúa Sen vàng hay nàng Visakha, tiểu thư
Thuđamma Sari chỉ được miêu tả như những người mến mộ Phật pháp, giữ gìn
giới luật, thường xuyên đi chùa cúng dường, lễ bái, sống đức hạnh, được
mọi người yêu mến chứ chưa phải là người dấn thân vào đường tu, trở
thành sư nữ như Thị Kính (truyện Quan Âm Thị Kính), Man Nương (truyện Man Nương), ni cô Lắm (truyện Sự tích đèo Phật Tử) hay công chúa Ba (truyện Quan Âm tái thế).
Hơn nữa, những nhân vật nữ xuất gia tu hành trong truyện cổ dân gian
Việt Nam không chỉ xuất hiện với thân phận những sư nữ bình thường mà
phần lớn đều trở thành Phật Mẫu, Bồ tát Quan Âm, những nhân vật được tôn
kính nhất trong Phật điện dân gian. Thị Kính mắc hai nỗi oan đau đớn và
nghiệt ngã nhưng vẫn âm thầm chịu đựng, dốc lòng từ bi làm điều phước
hạnh cảm động đến đức Phật, sau khi chết được Phật tổ phong làm Phật Bà
Quan Âm. Phật Mẫu Man Nương vốn là một cô gái mồ côi cha mẹ, lại ngọng
nghịu từ nhỏ nhưng có tâm hướng Phật, tu học ở chùa, vì âm dương cảm
động mà thụ thai với sư Đồ Lê, bị miệng thế chê cười vẫn nhẫn nhục chịu
đựng, hạ sinh đứa bé chính là hiện thân tứ pháp Phật của dân tộc Việt:
Pháp Vân, Pháp Vũ, Pháp Lôi, Pháp Điện. Ni sư Lắm vượt đường sá xa xôi
đi tìm đất Phật, trải qua khổ ải vẫn giữ được chánh niệm nên đắc đạo trở
thành Phật bà Quan Âm. Công chúa Ba từ bỏ cung vàng điện ngọc, lên chùa
tu đạo, khi biết tin vua cha bị bệnh phong khó lòng qua khỏi, đã tự móc
mắt và cắt chân tay mình chữa bệnh cho cha rồi hoá về Niết Bàn… Như
vậy, tất cả những nhân vật nữ kể trên đều bước lên đài sen cao quý, trở
thành vị Phật được kính ngưỡng và yêu mến nhất trong tâm hồn mỗi người
dân Việt. Vượt ra ngoài tính chất linh thiêng của Phật giáo, Phật bà
Quan Âm trở thành chỗ dựa tinh thần hết sức gần gũi đối với nhân dân.
Hình ảnh Phật Quan Âm mang tính nữ
trong những câu chuyện cổ của dân tộc Việt gần với hình ảnh người mẹ
hơn là một vị Bồ Tát hoá độ chúng sinh theo ý nghĩa tôn giáo. Trong
truyền thống văn hoá Việt, người phụ nữ giữ một vị trí và vai trò hết
sức quan trọng. Mặc dù chịu sự kiềm toả nặng nề của văn hoá Nho giáo
phương Bắc nhưng dường như trong tâm hồn người Việt Nam luôn luôn dào
dạt chảy một nguồn tình cảm đầy trân trọng và yêu mến đối với nữ giới,
một phần do tâm thức Mẹ hình thành và in khắc sâu đậm từ trong tư duy
nguyên thuỷ, một phần vì vai trò của người phụ nữ sớm hình thành trong
lịch sử khởi nguyên của quốc gia, dân tộc cũng như trong đời sống gia
đình và vẫn tiếp tục duy trì, phát huy qua các thời đại… Từ thơ ca dân
gian đến các truyện tích, nhân dân ta luôn luôn dành sự ưu ái, thấu
hiểu, bênh vực và đề cao vai trò người phụ nữ.
Hiện
tượng nói trên có vẻ mâu thuẫn với vấn đề nhìn nhận thân phận người phụ
nữ của nhân dân các nước Campuchia, Lào, Thái Lan, Myanma được chúng
tôi đặt ra ngay từ phần đầu của bài viết. Tuy nhiên, đây chính là hai
mặt vừa mâu thuẫn vừa thống nhất trong truyện cổ dân gian mang màu sắc
tôn giáo nói chung và truyện cổ dân gian mang màu sắc Phật giáo nói
riêng: xu hướng thiêng liêng hoá và xu hướng thế tục hoá, nhằm thực thi song song chức năng tôn giáo và chức năng phi tôn giáo.
Điểm quan trọng đặc biệt cần chú ý là các quốc gia Campuchia, Lào, Thái
Lan, Myanma có khuynh hướng lấy Phật giáo tập hợp quần chúng, thu phục
nhân tâm. Vai trò chính trị của Phật giáo ở các nước Đông Nam Á theo
Phật giáo dòng Theravada đặc biệt quan trọng. Nó thể hiện cụ thể trên
mối quan hệ hai chiều giữa nhà nước và tổ chức Phật giáo. Hiện tượng
Phật giáo gắn bó mật thiết với chính trị biểu hiện qua việc thần thánh
hoá các quốc vương ở các nước này rõ hơn rất nhiều so với ở Việt Nam.
Phật giáo được các dân tộc theo Phật giáo Tiểu thừa tiếp nhận một cách
tự nhiên và có ảnh hưởng lớn lao cả trong đời sống của người dân cũng
như thiết chế nhà nước và được xem là quốc giáo, không có tình trạng đối
lập giữa văn hoá dân gian và văn hoá kẻ thống trị ngoại bang. Ở các
quốc gia này, thanh niên được coi là người trưởng thành và được mọi
người kính trọng nếu họ tu học ở nhà chùa ít nhất từ 6 tháng đến một
năm. Sangha là cầu nối giữa nhà nước và quần chúng. Tăng đoàn đảm nhiệm
chức năng giáo dục… Do chịu ảnh hưởng Phật giáo từ gốc, theo quan niệm
Phật giáo chính thống của Ấn Độ, nhân dân các nước Campuchia, Lào, Thái
Lan, Myanma dù có quan tâm đến thân phận người phụ nữ vẫn chỉ dành cho
họ một vị trí khá khiêm tốn trong tăng giới nên, phải chăng, việc Phật
hoá hình tượng nhân vật nữ là một “cấm kỵ”? Mặc dù giữa đạo và đời có
một khoảng nào đấy nhưng ở các nước Đông Nam Á theo đạo Phật Tiểu thừa
thì người phụ nữ vẫn khó vượt qua thân phận đã được ấn định từ trong văn
hoá mẫu gốc (Ấn Độ) để có thể bước lên toà sen, bước lên Phật điện như
những Thị Kính, Man Nương, công chúa Ba của dân tộc Việt. Hơn nữa, văn
học Ấn cũng phủ một ảnh hưởng bao trùm và xuyên suốt lên các nền văn học
của những quốc gia này. Trong Tuyển tập văn học Campuchia,
ở phần giới thiệu bộ phận văn học truyền thống, Vũ Tuyết Loan phân tích
quá trình Phật hoá văn học Campuchia cũng như xu hướng Jataka
hoá truyện cổ Campuchia sâu đậm đến mức: “[…] Văn học Campuchia thời kỳ
này (thế kỷ XVI, XVII) nhiều lúc chỉ làm việc minh hoạ đơn giản cho
giáo lý nhà chùa, bởi lẽ quan niệm nghiệp căn (Karma) của Phật giáo chi
phối hầu hết các tình tiết cốt truyện”(3). Lưu Đức Trung, từ những năm 1989 đến 1999 đã chỉ ra những ảnh hưởng của Jataka vào văn học Lào, Thái Lan, Campuchia: “[…] Jataka vào Campuchia cuối thời kì Ăngco, ngày càng trở thành nguồn đề tài quan trọng của văn học. Tư tưởng Phật giáo trong Jataka có ảnh hưởng sâu đậm trong các tác phẩm văn học của Campuchia, xu hướng Jataka
hoá ngày càng rõ nét trong truyện cổ, ngụ ngôn. Các nhân vật phần nhiều
là hiện thân của đức Phật. Lối kết thúc truyện cũng giống như lối kết
thúc trong Jataka, Jataka đến với Lào với cái tên Xattakhăm, phần nhiều truyện tiền kiếp của đức Phật trở thành nguồn chất liệu trong sáng tác của văn học Lào…”(4).
Đó là lí do tại sao mặc dù giữa tư tưởng Phật giáo chính thống với tư
tưởng nhân dân ở Campuchia, Lào, Thái Lan, Myanma có một độ chênh nhất
định song vẫn không đủ tạo ra một “cuộc cách mạng” thay đổi hoàn toàn
thân phận của người phụ nữ.
3.
Một hiện tượng có vẻ nghịch lí là các nhân vật nữ trong truyện cổ dân
gian các nước Campuchia, Lào, Thái Lan, Myanma được miêu tả như những
Phật tử thuần thành trong khi các sư nữ trong truyện của người Việt lại
ít được chăm chút về sinh hoạt tu tập.
Tính hướng chuẩn
thể hiện khá rõ nét trong truyện cổ dân gian các nước Campuchia, Lào,
Thái Lan, Myanma. Sinh hoạt tu tập của các nhân vật nữ trong truyện cổ
dân gian của các nước này luôn được miêu tả chi tiết và được nhìn nhận
như một chuẩn mực của đạo đức thế tục. Nàng Visakha luôn
thực hành đúng những lời dạy của đức Phật. Nàng rất coi trọng việc đi
viếng chùa, cúng dường, lễ bái và bố thí. Nàng không những dẫn dắt bố
chồng từ bóng tối ra ánh sáng mà còn là một Phật tử rất ngoan đạo. Nàng
cúng dường cho nhà chùa rất nhiều. Nàng dùng số tiền rất lớn xây chùa và
sắm sửa đồ dùng trong chùa, sau đó mời đức Phật về ngự (truyện Nàng Visakha
– Campuchia). Dù là một công nương quyền quý nhưng hàng ngày công chúa
Sen vàng vẫn thường đi lễ chùa với dân chúng như bao người bình thường
khác. Nàng cũng thường xuyên bố thí cho người nghèo khổ, bệnh tật và
dâng cúng thức ăn cho nữ thần biển cả (Công chúa Sen vàng – Thái Lan)… Cô gái trong truyện Vợ chồng chim sẻ của Myanma được miêu tả là một người mộ đạo, cung kính trước ba ngôi báu của Phật giáo - một mẫu
hình lý tưởng truyền thống của thanh niên Myanma. Nhờ lòng thành tâm
hướng Phật, thường xuyên cúng dường, lui tới cửa chùa lễ bái chư Phật mà
nàng tái hợp với người chồng ở kiếp trước…Truyện Maha Maya của Thái Lan kể về nàng Maha
Maya Lakhana, con gái vua Préas Ankana của xứ Tevalongka, là một công
chúa tu đạo. Công chúa rất coi trọng việc bố thí nên được các thần ban
cho một giỏ gạo không bao giờ cạn. Người bệnh từ khắp mọi nơi đến để
nhận sự ban phước lành và chữa bệnh từ công chúa… Nàng được quốc vương
Sihatanu xứ Kobeula-Bhosu xin cưới cho hoàng tử Suddhodana, về sau hạ
sinh hoàng tử Gautama - hiện thân đại kiếp cuối cùng của đức Phật… Trên
đây chỉ là một vài dẫn chứng về việc miêu tả sinh hoạt tu tập của nhân
vật nữ trong truyện cổ dân gian một số nước Đông Nam Á lục địa. Trong
nguồn truyện cổ dân gian mang màu sắc Phật giáo của các nước này, sinh
hoạt tu tập luôn đóng một vai trò quan trọng trong cấu trúc miêu tả của
tác phẩm. Bàng bạc trong các truyện như: truyện Chàng Ro-thi-sen, truyện Cây cỏ may, truyện Sự tích ngôi đền Bantay Chmar, truyện Một kiếp luân hồi, Truyện Hoàng tử Vésandâr thành Phật, truyện Hình thỏ trên mặt trăng, truyện Sự tích ngày lễ Phchum ben (Campuchia), truyện Than Kho, truyện Pho tượng Phật bằng ngọc bích, truyện Khun Charng Khun Phaen (Thái Lan), truyện Sự tích nhật thực nguyệt thực, truyện Ba ông Khún và quả bầu kỳ lạ, truyện Vesandar, truyện Ba đoá hoa ngọc (Lào)… chúng ta đều thấy các nhân vật thực hành giáo lý hết sức hoan hỷ.
Phật
giáo có một bề dày lịch sử phát triển thuận lợi và liên tục ở các quốc
gia theo dòng Theravada, đến nỗi dường như việc tu tập theo lời dạy của
đức Phật trở thành nếp sống thường nhật của mỗi người dân. Giữ gìn ngũ
giới, cúng dường, bố thí, xây chùa tháp, đúc tượng Phật,…là những công
việc tạo phúc đức không chỉ được coi như một nghĩa vụ mà trở thành nhu
cầu, niềm hạnh phúc của mọi Phật tử. Sinh hoạt tu tập thường nhật của
nhân dân đã in dấu sâu đậm lên truyện cổ. Trong bức tranh chung của sinh
hoạt thực hành tôn giáo ấy, việc bố thí, cúng dường là một mảng màu đậm
đà và bền bỉ, vừa là thước đo đạo hạnh của Phật chúng, vừa là chuẩn mực
đạo đức và tiêu chí đánh giá nhân cách mỗi người dân. Việc mô tả vấn đề
tu tập trong truyện cổ của các dân tộc này hết sức đậm đặc, phản ánh
đúng thực tế văn hoá Phật giáo của họ. Bố thí là tiêu chí số một và
xuyên suốt trong mọi biểu hiện lập công đức, là một trong những vấn đề
được quan tâm hàng đầu của nhân dân các nước theo Phật giáo. Đây là một
hành động điển hình nhất của lòng từ bi, một trong hai hạnh cao nhất của
Phật tử. Ở các nước theo Phật giáo Nam tông: Sri Lanka, Miến Điện, Lào,
Thái Lan, Campuchia…, tu sĩ theo chế độ khất thực hàng ngày gọi là khất
sĩ hay tỷ kheo. Việc dâng thức ăn, quần áo cũng như những dụng cụ phục
vụ sinh hoạt tu tập cho sư là một hoạt động diễn ra hằng ngày và hết sức
quan trọng trong đời sống văn hoá của người dân… Chính vì vậy, việc
miêu tả hành động cúng dường, bố thí của các nữ Phật tử trong truyện cổ
dân gian các nước này luôn là ưu tiên số một, trở đi trở lại trong phần
giới thiệu nhân vật ở rất nhiều tác phẩm. Trong luận án Phó tiến sĩ khoa
học triết học, Khlot - Thida nhận định rằng người Campuchia không màng
lắm chuyện làm giàu, làm được nhiều của cải mang cúng dường cho chùa
càng nhiều càng tốt, càng bố thí và cúng dường nhiều càng tích được
nhiều phúc đức(5). Bên cạnh việc bố thí,
niệm Phật cũng là một sinh hoạt thường nhật trong đời sống nhân dân các
nước Campuchia, Lào, Thái Lan, Myanma. Phật giáo dạy rằng chúng sinh
khi cảm thấy tâm không yên ổn, sinh ra sợ hãi thì giữ vững Tám niệm (Bát
niệm): niệm Phật, Pháp, Tăng, Giới, Xã, Thiên,… thì sẽ giữ được tâm
thanh tịnh. Trong Phật giáo cũng có khái niệm “Nhất tâm niệm Phật”,
nghĩa là khi niệm danh hiệu Phật thì chỉ nghĩ đến Phật. Chuyện tiền thân
đức Phật số 212, tiền thân Vattaka, kể về một kiếp của đức Phật là một
con chim cun cút non chưa biết bay gặp nạn cháy rừng nhờ nhất tâm niệm
công đức của chư Phật đã nhập Niết bàn trong quá khứ đã đẩy lui được
ngọn lửa khoảng 16 tầm… Tình huống gây cười xoay quanh nhân vật người
phụ nữ làm nghề đốn củi trong truyện Lợi ích của việc lần tràng hạt và nhân vật người mẹ nghèo khổ trong truyện Thần cây ngoáy mũi
của Myanma ít nhiều thể hiện tập quán tu tập của nhân dân nước này… Tu
tập để đạt đến trí tuệ thù thắng và siêu việt là một trong hai nhiệm vụ
quan trọng nhất của người tu theo đạo Phật. Điển hình và xuyên suốt
những câu chuyện tiền kiếp của bậc Thế Tôn, song hành với lí tưởng từ bi
bác ái là một trí tuệ sáng suốt như ngọn đuốc soi đường cho các hoá
thân của Ngài tránh khỏi những hệ luỵ của cuộc đời. Nếu đức Phật thác
sinh vào kiếp người thì đó là những chàng thanh niên nhanh trí, người
thương gia sáng suốt hay vị đại thần hiền trí… Nếu đức Phật đầu thai vào
kiếp vật thì chúng đều là những con vật có trí khôn tuyệt vời như con
nai khôn ngoan, con cua thông minh, con khỉ mưu trí… Hiện tượng ngợi ca
hai nhân vật nữ huyền thoại, Thuđamma Sari của Myanma và nàng Tăn Tay
của Lào, có liên quan mật thiết đến vấn đề này… Như vậy, tập quán sinh
sống gắn liền với thực hành giáo lý nhà Phật là một nét son văn hoá của
cộng đồng các dân tộc Campuchia, Lào, Thái Lan, Myanma. Do vậy, mặc dù
không phải là những sư nữ tu chứng đạt quả hạnh cao trong Phật điện, các
nhân vật nữ như nàng Visakha, công chúa Sen vàng, tiểu thư Thuđamma
Sari hay vợ người đốn củi… vẫn được ngợi ca như những tấm gương sáng
điển hình trong đời sống thế tục.
Truyện
của người Việt rất hiếm thấy sự miêu tả sinh hoạt tu tập một cách khá
tỉ mỉ và sinh động thể hiện chân tâm của người tu hành. Sinh hoạt tu tập
trong truyện cổ dân gian của ta hầu như chỉ được miêu tả đại khái,
giống như chính quan niệm đại khái, chỉ cốt giữ lấy cái tinh thần của
những tôn giáo mà người dân Việt Nam tiếp thu từ bên ngoài. Ngay ở
truyện kể về một nhân vật nhờ công đức lúc sống, sau khi chết được hoá
thành Bồ tát, tác giả dân gian vẫn không miêu tả sinh hoạt tu tập của
nhân vật một cách tương đối chi tiết và quy củ mà chỉ kể rằng: “[…] Buồn
chán cho số phận éo le, một hôm nàng cải trang thành một chàng trai,
nhân đêm tối bỏ nhà khăn gói ra đi. Nàng đi mãi, đi mãi, cố tìm một chỗ
trú ngụ, một nơi cho thật xa quê hương để xoá bỏ những ký ức đau xót.
Sau cùng đến một tỉnh khác, ở đây có chùa Vân, nàng tìm đến xin gọt đầu
quy y. Sư cụ không biết là gái bèn nhận cho làm tiểu, đặt hiệu là Kính
Tâm. Sự đời đã tắt lửa lòng, từ đấy nàng yên tâm bạn cùng kinh kệ…” (Quan Âm Thị Kính). Truyện Sự tích ông bình vôi kể
về một cô gái con một nhà giàu có. Cô rất đẹp nhưng cũng rất kiêu, vì
thế nên đến tuổi lấy chồng vẫn chưa có đám nào vừa ý. Nhưng rồi cô cũng
lấy được chồng… Cô ghen chồng làm cho xóm giềng cau mặt vì những lời qua
tiếng lại của họ. Cuối cùng hai người không vừa ý nhau và ly dị: “[…]
Buồn bực vì chuyện duyên phận, cô bỏ đi tu. Cô xuất gia ở một ngôi chùa
cổ trên núi gần hai mươi năm. Những con chim, những con thú rừng hầu như
quen thuộc bóng dáng của người sư nữ. Hai mươi năm qua cô vẫn chưa đắc
đạo. Một ngày kia cô quyết định sang Tây Trúc một phen để tìm cho ra
lẽ…”. Truyện Sự tích chùa Trà Nồng
kể về mối tình chàng Ếch với nàng Nồng. Do sự cấm đoán của mẹ cha nên
chàng Ếch bỏ làng ra đi. Truyện kể rằng: “Chẳng ngờ, sau khi biết tin
chàng bỏ làng ra đi, buồn rầu, nàng Nồng xin cha mẹ cho mình cắt tóc đi
tu. Nàng lập một ngôi chùa trong vùng, ngày ngày tụng kinh niệm Phật để
giữ trọn lời thề hẹn với người thương của mình. Ở nơi xa, chàng Ếch được
tin, liền quay về. Thương và cảm phục người yêu đã giữ tròn lời hứa với
mình, chàng liền xuất gia rồi lập chùa thờ Phật tại làng Đa Phước…”.
Truyện về Phật bà chùa Hương cũng chỉ nói đến lòng thiết tha hướng Phật
của công chúa Ba, không miêu tả rõ hơn những hành động thể hiện sự tu
chứng của nhân vật... Như vậy, có thể thấy một sự khác biệt rất lớn
trong nội dung miêu tả sinh hoạt tu tập của nhân vật nữ chính trong
truyện cổ mang màu sắc Phật giáo của Việt Nam và truyện cổ mang màu sắc
Phật giáo ở các nước bạn cùng khu vực. Trong khi nhân vật nữ trong
truyện Campuchia, Thái Lan, Lào, Myanma phần lớn coi việc tu tập như là
một nguyện vọng chân chính với mục đích hướng thiện, tạo lập công đức
thì các nhân vật nữ trong truyện cổ người Việt nói trên đi tu vì chán
đời, vì hết tìm thấy niềm vui sống đời trần tục. Như vậy chẳng khác nào
người dân quan niệm đường tu là con đường đoạn tuyệt với cuộc sống xã
hội, lánh xa thế tục, chôn vùi phần đời còn lại. Quan niệm như thế rõ
ràng rất “nghịch chuẩn”, rất tương phản với xu hướng “hướng chuẩn” trong
thái độ và động cơ tu hành của nhân dân các nước cùng khu vực. Đặc
biệt, ở hai truyện: Sự tích đèo Phật tử và Sự tích ông bình vôi,
việc nhân vật nữ cất công đi tìm đất Phật để mau thành chánh quả phản
ánh tâm lý thực dụng đồng thời thể hiện một cách nhìn hết sức sai lệch
về bản chất của mục đích cũng như con đường tu hành chân chính. Hình
phạt bi thảm dành cho người sư nữ kiêu căng và đố kỵ trong truyện Sự tích ông bình vôi
thể hiện cái nhìn nghiêm khắc và thẳng thừng đối với những người tu
hành phạm giới hạnh Phật giáo, nhất là vi phạm đạo đức thế tục: Người sư
nữ độc ác dùng mẹo lừa lấy mạng hai mẹ con cùng tìm đường sang đất Phật
đã nhận lấy cái kết cục thảm thương: rơi từ trên cây cao xuống tan xác,
hoá kiếp thành bình vôi để cho người đời móc ruột… Những đặc điểm vừa
nêu rất sát hợp với những nhận định của nhà nghiên cứu Nguyễn Đổng Chi
từ những thập niên 70-80 của thế kỷ trước. Trong công trình Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam, tác giả đưa ra hai khái quát khoa học đáng lưu ý: một là “hiện
tượng khai thác đề tài tình duyên để chuyển tải ít nhiều tư tưởng có
liên quan đến đạo Phật”; hai là “tuy loại truyện mang chủ đề tôn giáo
chiếm số lượng ít, người Việt lại có khá nhiều truyện dường như là để
cảnh giới người tu hành”(6). Do xuất
phát từ thực tế văn hoá Phật giáo dân tộc, người Việt Nam có những hiểu
biết cũng như cái nhìn về việc tu hành rất khác so với những nước theo
đạo Phật Theravada ở Đông Nam Á. Hiện tượng này xuất phát từ tập quán và
quan niệm sống của nhân dân. Nhân dân ta không coi việc tu tập là một
lẽ sống. Điều dễ nhận thấy là ngay trong lời ăn tiếng nói hằng ngày,
người bình dân Việt Nam thể hiện rất rõ tâm tư khao khát cuộc sống trần
tục, nhiều khi coi nó như một đối trọng với việc chay tịnh ở cửa chùa:
Ai lên Hương Tích chùa Tiên,
Gặp cô sư bác anh khuyên đôi lời.
Đem thân làm kiếp con người,
Tu sao cho trọn nước đời mà tu.
Hơn
nữa, người dân xứ ta không thích gò bó. Với niềm ham sống, ham dấn thân
trải nghiệm mọi buồn - vui, sướng - khổ trong cuộc đời, người ta coi
việc tu hành là một sự trói buộc:
Đã đành cắt tóc đi tu,
Một ngày cửa Phật, mười thu cửa trần.
Đối với người Việt, thiết thực nhất là ăn ở hiền lành, sống đạo đức, lành thiện:
- Một câu nói ngay bằng làm chay cả tháng,
- Anh tu cho bạc tóc mai,
Sao bằng em lượm cành gai giữa đường.
- Tu chùa chẳng bằng tu nhà,
Ăn ở thật thà mới thật là tu.
Đặc
biệt, người Việt quan niệm đạo làm người trước tiên phải giữ tròn chữ
hiếu. Nếu không làm được điều đó thì đừng học đòi cảnh giới tu trì cao
siêu, thoát tục:
- Lên chùa thấy Phật muốn tu,
Về nhà thấy mẹ công phu chưa đền.
- Chuối chát măng chua, bốn mùa anh chịu khổ,
Em tu hành anh chỉ chỗ em tu.
Kìa trông hai vị Phật sanh,
Cha già mẹ yếu em bỏ đành đi tu?…
Từ
trong nếp nghĩ, nhân dân ta đặt lẽ phải và đạo lí trong cách ứng xử, ăn
ở lên trên mọi nhu cầu thoát tục, mọi quan điểm giáo điều. Người ta
quan niệm đã có tâm lành thiện, sống nhân nghĩa đạo đức thì không nhất
thiết phải gọt tóc vào chùa. Đã xuống tóc quy y, muối dưa kinh kệ thì
tuyệt đối giữ cho tròn vẹn đạo hạnh. Quan điểm đen - trắng phân minh,
thẳng thừng đối với việc tu hành tất yếu dẫn đến cái nhìn nghiêm khắc
đối với những người xuất gia tu đạo. Suy cho cùng, cách nhìn đó cũng thể
hiện mong muốn giữ vững chánh đạo, không chấp nhận sự pha tạp, nhiễu
nhương làm mất uy nghiêm nơi cửa Phật.
Về
vấn đề đức tin của người Việt đối với đạo Phật, từ cuối thế kỷ XVII đầu
thế kỷ XVIII, Le Royer, một linh mục người Pháp đã nhận xét: “[…] Dân
chúng đàng Ngoài thông minh lịch sự và thuần hậu. Đem
họ về với chúa Kitô không là việc khó, và họ không gắn bó lắm với chùa
chiền, cũng không nể trọng sư sãi của các tà thần lắm…”(7).
Vào đầu thế kỷ XX, sử gia Trần Trọng Kim cũng đề cập đến bản tính người
Việt trong việc tiếp nhận các tôn giáo: “[…] Hay tin ma quỷ, sùng sự lễ
bái nhưng không nhiệt tín tôn giáo nào cả…”(8). Có thể coi đây là nét độc đáo của tính cách người Việt trong quá trình cọ xát và tiếp biến văn hoá ngoại lai.
Có
thể nói, tinh thần Phật giáo Đại thừa (Phật giáo dòng Mahayana) kết hợp
với lối tư duy mềm dẻo, thiết thực định hình trong suốt tiến trình lịch
sử dân tộc đã quy định nên ở truyện cổ dân gian mang màu sắc Phật giáo
của người Việt đặc tính thế tục đậm đặc hơn rất nhiều so với nhóm truyện
cùng loại ở các nước bạn cùng khu vực. Trong đó, đặc biệt nổi lên những
khía cạnh độc đáo của văn hoá ứng xử của dân tộc qua việc đề cao vị trí
người phụ nữ trong Phật điện dân gian cùng với cái nhìn lệch chuẩn về
vấn đề tu hành cũng như thái độ khắt khe đối với những người nguyện dấn
thân vào cửa Phật nhưng lại có những biểu hiện thối thất đạo hạnh. Trong
khi đó, truyện cổ dân gian mang màu sắc Phật giáo của các quốc gia Đông
Nam Á theo dòng chữ Phạn và theo Phật giáo Tiểu thừa lại mang đậm tính
tôn giáo. Có thể nói, nhóm truyện này vẽ nên một bức tranh độc đáo, sinh
động thể hiện bản sắc văn hoá Phật giáo đậm đà, trong đó từ vua quan
đến thứ dân đều là những Phật tử nhiệt thành, tăng giới rất được tôn
kính và sinh hoạt tu tập cũng như làm những việc lành thiện tích công
đức đã trở thành nếp sống và nhu cầu tinh thần không thể thiếu. Tinh
thần Phật giáo cũng như thành kiến xa xưa của xã hội Ấn trong cách nhìn
nhận thân phận người phụ nữ vẫn có sức chi phối rất lớn đến nội dung
truyện cổ các dân tộc này.
Các
khía cạnh đối sánh cho thấy xu hướng “hướng chuẩn” trong truyện cổ dân
gian các quốc gia theo Phật giáo Theravada luôn có sự khác biệt, ít
nhiều đối lập với xu hướng “phi chuẩn”, “nghịch chuẩn” trong truyện cổ
dân gian Việt Nam. Cần thấy rằng sự đối lập ấy, về cơ bản, không có ý
nghĩa đối kháng mà mang tính chất đa dạng trong chỉnh thể văn hoá khu
vực - một sự thống nhất trong đa dạng1
____________
(1) Nguồn truyện phục vụ nghiên cứu đề tài chủ yếu được rút từ các tuyển tập sau đây:
- Nguyễn Đổng Chi: Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam, Quyển I và II. Nxb. Giáo dục, H, 2000.
- Ngô Văn Doanh: Kho tàng truyện cổ thế giới, Tập 1, - Châu Á. Nxb. Văn hoá - Thông tin, H, 1994.
- Ngô Văn Doanh: Truyện cổ Đông Nam Á - Campuchia. Nxb. Văn hoá - Thông tin, H, 1995.
- Ngô Văn Doanh: Truyện cổ Đông Nam Á - Lào. Nxb. Văn hoá - Thông tin, H, 1995.
- Ngô Văn Doanh: Truyện cổ Đông Nam Á - Mianma. Nxb. Văn hoá - Thông tin, H, 1995.
- Ngô Văn Doanh: Truyện cổ Đông Nam Á - Thái Lan. Nxb. Văn hoá - Thông tin, H, 1995.
- Lệ Như Thích Trung Hậu: Những truyện cổ Việt Nam mang màu sắc Phật giáo. Nxb. Tôn giáo, H, 2004...
(2) Theo Giác Dũng: Phật Việt Nam dân tộc Việt Nam. Nxb. Tôn giáo, H, 2003, tr.35.
(3) Vũ Tuyết Loan: Tuyển tập văn học Campuchia. Nxb. Khoa học xã hội, H, 2003, tr.19.
(4) Lưu Đức Trung: Văn học Đông Nam Á. Nxb. Giáo dục, H, 1999, tr.12-13.
(5) Khlot - Thida: Bước đầu vận dụng quan điểm khoa học về tôn giáo để tìm hiểu vai trò Phật giáo ở Campuchia, (Luận án Phó tiến sĩ khoa học triết học, mã số 05.0.02), Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, 1995, tr.126.
(6) Nguyễn Đổng Chi: Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam (Quyển II, Tập IV-V). Nxb. Giáo dục, H, 2000, tr.1637.
(7) Dẫn theo Nguyễn Tấn Đắc: Văn hoá Đông Nam Á. Nxb. Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh, 2005, tr.261.
(8) Trần Trọng Kim: Việt Nam sử lược, Quyển I. Nxb. TP. Hồ Chí Minh, 2000, tr.7.
http://vienvanhoc.org.vn/news/nghiencuulyluan/773/hien-tuong-nhan-vat-nu-tu-tap-phat-giao-trong-truyen-co-dan-gian-viet-nam-va-mot-so-nuoc-khac-o-dong-nam-a-luc-dia.aspx
