 Bức tượng đá mô tả cảnh hai ông Saigo và Katsu hội đàm ở đền Atago.Ảnh Trần Thanh Việt – ERCT |
Những quyết định về chính trị hay quân sự của
người ở vị trí lãnh đạo thường đưa đến những hệ quả lớn đối với vận
mệnh của một đất nước, một dân tộc.
Người lãnh đạo nếu có trình độ văn hóa cao, có tố
chất nhân văn cao cả hay ít nhất có bên mình những quân sư, cố vấn thông
hiểu lịch sử và quy luật vận động phức tạp của xã hội, của tâm tình con
người, của biến chuyển trên thế giới thì các quyết định thường đem lại
một thời đại xán lạn của dân tộc, của đất nước sau đó, hay ít nhất là
tránh được những hiểm họa. Ngược lại thì có thể đưa đến bất hạnh cho đất
nước và con người liên hệ.
Giữa thế kỷ XIX trong buổi giao thời giữa hai chế độ ở
Nhật Bản, trình độ văn hóa và tố chất nhân văn của các lãnh đạo các bên
tranh chấp đã cứu được nước Nhật thoát khỏi cuộc nội chiến kéo dài,
thoát khỏi nanh vuốt của các cường quốc âu – Mỹ đang mở rộng thuộc địa,
và mở ra thời đại canh tân, hiện đại hóa đất nước. Hai nhân vật nổi bật,
nắm vận mệnh đất nước hồi đó là Saigo Takamori (1827-1877) và Katsu
Kaishu (1823-1899).
Trong 15 năm giữa thế kỷ XIX tình hình chính trị ở
Nhật vô cùng rối ren. Năm 1853, hạm đội của Đô đốc Perry (Mỹ) đến bến
cảng Uraga đòi chính quyền Mạc Phủ Tokugawa (1603-1867) mở cửa giao
thương. Đến năm 1858, Nhật phải ký các hiệp ước bất bình đẳng với Mỹ và
một số nước Tây phương khác. Trước tình thế đó, các phiên ở địa phương
ngày càng mất tin tưởng vào khả năng của chính quyền Tokugawa trong việc
giữ nước và cận đại hóa đất nước. Đặc biệt hai phiên ở phía Nam là
Choshu và Satsuma tập họp lực lượng để đánh đổ chế độ tướng quân
Tokugawa (thủ phủ đặt tại Edo tức Tokyo bây giờ), giành lại thực quyền
cho thiên hoàng (ở Kyoto). Saigo Takamori, lúc đó là Đông chinh Đại tổng
đốc, trở thành chỉ huy trưởng của lực lượng này.
Tướng quân đương thời và cũng là tướng quân cuối cùng
của Tokugawa là Yoshinobu (1837-1913) thỏa hiệp bằng cách trả lại thực
quyền cho thiên hoàng (tháng 10/1867) với hy vọng tham gia chính phủ mới
trong đó quyền lợi của Tokugawa được duy trì. Tuy nhiên kết cuộc phía
Tokugawa thấy mình bị mất quá nhiều quyền lợi, kể cả quyết định không
cho Yoshinobu tham gia chính quyền mới và phải giải tán quân đội đã có
từ trước, nên đã đem quân chống lại phía thiên hoàng. Cuộc nội chiến kéo
dài gần nửa năm, cuối cùng Tokugawa suy yếu phải rút quân về cố thủ
thành Edo. Tướng giữ thành lúc đó là tổng đốc lục quân Katsu Kaishu.
Quân đội phía thiên hoàng do Saigo Takamori chỉ huy tiến về Edo chuẩn bị
vây thành.
Lúc này trong thành nhiều người chủ trương tử thủ, kể
cả kế hoạch dùng hỏa công thiêu chết quân đội thiên hoàng nếu họ công
thành dù thành Edo phải cháy tan theo. Tình thế này buộc những nhà lãnh
đạo hai bên phải có quyết định để tránh tổn thất lớn cho đất nước, trước
mắt là bảo đảm sinh mạng của khoảng một triệu người đang sống
trong thành. Cần nói thêm là lợi dụng tình thế rối ren, nội loạn ở Nhật,
một số nước phương Tây muốn nhảy vào hòng thôn tính Nhật Bản. Cụ thể là
Anh đã liên hệ với phe thiên hoàng, còn Nga và Pháp đã liên hệ với phía
Tokugawa hứa sẵn sàng viện trợ để chiến thắng trong cuộc tranh chấp
này. Tuy nhiên cả tướng Saigo và tướng Katsu đều cương quyết từ chối sự
can thiệp của nước ngoài. Katsu nhận định rằng nếu cầu viện Nga thì ít
nhất sẽ phải cắt cho họ miền đất Hokkaido (đảo lớn ở phía Bắc) và mất
đất thì không thể chấp nhận được. Còn Saigo đã nói thẳng với sứ giả Anh
rằng "chuyện nước tôi để chúng tôi lo, đối với chúng tôi không có gì xấu
hổ hơn là cầu viện nước ngoài".
Cuối cùng, phân tích lực lượng hai bên và tình hình
thế giới, và suy nghĩ về tương lai đất nước, tướng Katsu đã đi đến quyết
định là phải đầu hàng quân đội thiên hoàng mới cứu được nước Nhật ra
khỏi thảm họa. Ông thuyết phục phe chủ chiến trong thành và hứa sẽ đưa
ra các điều kiện đầu hàng không phương hại đến tính mạng và tài sản tối
thiểu của gia đình, thân tộc và quan lại của tướng quân Yoshinobu. Tướng
Katsu vốn biết tiếng tướng Saigo là người bao dung, trọng nhân nghĩa và
có con mắt nhìn xa trông rộng nên tự tin là Saigo sẽ chấp nhận các điều
kiện đầu hàng do phía Tokugawa đưa ra.
 |
|
Tượng ông Katsu Kaishu. Ảnh Trần Thanh Việt – ERCT |
Cuộc đàm phán giữa hai tướng Saigo và Katsu đã diễn
ra thuận lợi ngoài dự tưởng của Katsu, nhất là thái độ của Saigo đối với
người chiến bại đã làm phía Tokugawa thấy yên tâm và không hề có mặc
cảm của người thất thế. Theo Okazaki Hisahiko trong Học tập những người khổng lồ về trí tuệ thời Minh Trị
(Nhà xuất bản Seishun, 2005), Katsu sau đó đã nói với những người chung
quanh như sau: "Trong cuộc hội đàm, đối với chúng tôi, những đại thần
của Tokugawa, Saigo luôn giữ thái độ tôn trọng người đối thoại. Từ đầu
đến cuối ông ấy luôn ngồi thẳng, tay để trên đầu gối, không một mảy may
cho thấy uy phong của người chiến thắng, không hề tỏ thái độ xem thường
người chiến bại".
Phía tướng Katsu cũng trình bày nội tình của phe
Tokugawa với thái độ chân thành. Saigo đã đồng ý các điều kiện đầu hàng.
Ông đã về thuyết phục những người chủ chiến phía thiên hoàng. Phía
thiên hoàng lúc đó không ít người chủ trương bắt phía Tokugawa phải đầu
hàng vô điều kiện, kể cả xử tử hình tướng quân Yoshinobu. Nhưng với uy
tín của Saigo, cuối cùng họ đã chấp nhận chấm dứt chiến tranh theo kết
quả cuộc hội đàm của Saigo và Katsu. Lịch sử đã ghi lại sự kiện này bằng
bốn chữ Vô huyết khai thành (mở cửa thành đầu hàng để tránh đổ
máu). Tướng quân Yoshinobu được cho về sống cuộc đời ẩn dật tại Shizuoka
(gần núi Phú Sĩ). Những người tài giỏi của thời Tokugawa được chính
quyền Minh Trị mời cộng tác. Đặc biệt tướng Katsu được mời làm bộ trưởng
hải quân vì ông nguyên là chuyên gia về kỹ thuật quân sự Tây phương, am
hiểu nghệ thuật cầm quân trên biển. Hải quân của Nhật được cận đại hóa
và sau này giành thắng lợi trong chiến tranh Nhật – Nga (1905) một phần
to lớn có công lao của Katsu, nói rộng ra là nhờ chính sách đặt lợi ích
dân tộc lên trên hết của những người lập ra chính quyền Minh Trị nên
những người tài của chế độ cũ được trọng dụng.
Vài tháng sau sự kiện vô huyết khai thành, Edo được
đổi tên là Tokyo (tháng 7/1868) và sau đó ít lâu Minh Trị thiên hoàng
dời đô từ Kyoto về Tokyo (tháng 10/1868). Tuy nhiên một số phiên trấn
phía Bắc tiếp tục chống lại chính quyền mới, đến giữa năm 1869 phiên
trấn cuối cùng mới quy thuận. Một điểm đáng nói thêm ở đây là trong các
cuộc hành quân đi đánh dẹp các phiên trấn này, tướng Saigo có lần được
phân công cử binh đến thu phục Shonai, một phiên trấn phía Đông Bắc.
Quân dân của Shonai đã nghe uy của Saigo nên lo sợ và xin đầu hàng. Cũng
theo Okazaki trong sách đã dẫn, trong bàn thương lượng về điều kiện đầu
hàng, thái độ của Saigo rất ôn hòa, luôn giữ lễ đối xử với người đối
thoại đến nỗi người thứ ba nhìn vào bàn thương lượng không biết ai là
người thắng và ai là người phải xin đầu hàng.
 Tượng Saigo Takamori ở công viên Ueno, Tokyo. Ảnh Trần Thanh Việt – ERCT |
Saigo Takamori xuất thân từ tầng lớp vũ sĩ cấp thấp
tại phiên Satsuma (tỉnh Kagoshima ngày nay). Từ nhỏ quyết chí học tập cả
văn lẫn võ. Về văn, ông theo nho học, thấm nhuần đạo đức nho giáo
"nhân, nghĩa, lễ, trí, tín" và triết lý "tu thân, tề gia, trị quốc, bình
thiên hạ". Khắc khổ trong học tập và tu thân đã đưa Saigo lên vị trí
lãnh đạo trong thế lực tôn phò thiên hoàng sau khi hai phiên trấn
Satsuma và Choshu trở thành đồng minh trong cuộc vận động đánh đổ
Tokugawa để lấy lại thực quyền cho thiên hoàng.
Katsu Kaishu giống Saigo ở chỗ sinh ra trong gia đình
vũ sĩ cấp thấp (Katsu thì ở Edo) và khắc khổ học tập, tu thân. Nhưng
Katsu thì theo Tây học từ năm 17 tuổi vì sớm biết được sức mạnh của văn
minh phương Tây. Ông nghiên cứu nghệ thuật và khoa học quân sự, nhất là
lĩnh vực hải quân. Ông từng giữ chức giám đốc Trường thao luyện hải quân
và là người có vai trò chủ chốt trong việc lập ra hải quân cho chính
quyền Tokugawa. Vào cuối thời kỳ của chính quyền này, ông là tổng đốc
lục quân. Tuy theo Tây học nhưng Katsu cũng thấm nhuần văn hóa Đông
phương, hiểu được tinh hoa của đạo quân tử. Katsu cũng để lại nhiều bài
thơ chữ Hán, đặc biệt bài thơ nói tâm trạng của mình khi đưa ra quyết
định vô huyết khai thành được nhiều người biết đến.
Nước Nhật có cái may là ở buổi giao thời của hai chế
độ và trước hiểm họa ngoại xâm, ở cả hai chiến tuyến đều có những người
lãnh đạo nhìn xa trông rộng, đầy trí tuệ mà cũng đầy nhân cách của bậc
quân tử. Nhờ vậy, Nhật đã chấm dứt sớm cuộc nội chiến và bước vào giai
đoạn canh tân đất nước.
(Tokyo, đầu Xuân 2011)
T. V. T.
Nguồn: Tuanvietnam
