| Nguyễn Hải Hoành lược dịch |
Màn trình diễn mang đậm dấu ấn văn hóa Trung
Quốc tại lễ khai mạc Olympic Bắc Kinh 2008.
Các
nhà chiến lược phương Tây cho rằng việc TQ trỗi dậy trở thành cường
quốc là một trong những xu thế phát triển tất yếu của thế kỷ XXI. Nhưng nước lớn trỗi dậy phải có sự chuẩn bị về chính trị, kinh tế, đồng thời với sự chuẩn bị về văn hoá.
Cuối
tháng 12/2009, ông Lý Hồng Phong Ủy viên Ủy ban Kỷ luật Trung ương
Đảng Cộng sản TQ khoá XVII, Uỷ viên đảng bộ Bộ Văn hóa, Bí thư đảng uỷ
cơ quan Bộ Văn hoá TQ có bài nói chuyện tại trường đảng Trung ương TQ về
sự chuẩn bị văn hoá của nước này trong quá trình trở thành cường quốc.
Sau đây xin giới thiệu một số nội dung chính của bài này:
Các nhà chiến lược phương Tây cho rằng việc TQ trỗi dậy trở thành cường quốc là một trong những xu thế phát triển tất yếu của thế kỷ XXI. Đúng vậy, TQ đang trỗi dậy, và sẽ hoàn thành công cuộc phục hưng vĩ đại dân tộc Trung Hoa.
Nhưng nước lớn trỗi dậy phải có sự chuẩn bị về chính trị, kinh tế, đồng thời với sự chuẩn bị về văn hoá. Chủ tịch Mao Trạch Đông nhiều lần nói TQ có hai cái lạc hậu: một là lạc hậu về kinh tế và một là lạc hậu về văn hoá. Về sau ông nói một cách hình ảnh Một nghèo hai trắng; nghèo là nói kinh tế, trắng là nói văn hoá.
I. Tình trạng lạc hậu văn hoá của TQ chưa được căn bản thay đổi
Kinh tế TQ thời gian qua đã tiến rất nhiều nhưng văn hoá TQ vẫn lạc hậu.
TQ có hai ưu thế để thay đổi văn hoá: 1- Về lý luận tư tưởng: Đảng CSTQ đã TQ hóa chủ nghĩa Mác, nhờ đó đảng ta có hình thái lý luận khoa học của mình; 2- Về chế độ chính trị: có chủ nghĩa xã hội đặc sắc TQ, là chế độ chính trị hợp với tình hình đất nước.
Hai ưu thế đó bảo đảm công cuộc xây dựng văn hoá TQ có phương hướng đúng đắn.
Tình trạng lạc hậu văn hoá của TQ chưa có chuyển biến căn bản là do công cuộc xây dựng sức mạnh mềm văn hoá của TQ đang đứng trước 3 thách thức lịch sử:
1. Vấn đề hiện đại hoá văn hoá truyền thống
Sau cuộc Chiến tranh Thuốc phiện năm 1840, sau những va chạm với văn hoá phương Tây, người TQ phát hiện nền văn hoá truyền thống của mình chính là nhân tố cản trở TQ tiến lên. Vì thế văn hoá truyền thống trở thành đối tượng bị phê phán.
Trải qua hơn một thế kỷ làm lễ rửa tội, nhất là sau chiến tranh lạnh, văn hoá Mỹ và phương Tây bành trướng mạnh, từ hình thái ý thức quốc gia cho tới hệ thống giáo dục nhà nước, từ lời lẽ dòng chính của tầng lớp tinh hoa cho tới ngôn từ của thường dân đều thể hiện sự thiếu truyền thống nào đó. Trên chừng mực khác nhau, tồn tại tình trạng đạo đức điên đảo, mất niềm tin, lý tưởng nhạt nhòa. Nhiều ngôn ngữ dân tộc và loại hình nghệ thuật có nguy cơ tuyệt diệt.
Ở đây có vấn đề nên nhìn nhận như thế nào nền văn hoá 5000 năm của TQ. Thập niên 40 thế kỷ XX, ông Hoàng Viêm Bồi [1] đến Diên An khảo sát, đề xuất Vấn đề Hoàng Viêm Bồi, tức vấn đề “Làm thế nào để nhảy ra khỏi luật chu kỳ lịch sử”. Ngoài ra còn có Vấn đề Lương Khải Siêu [2] và Vấn đề Needham [3] rất nổi tiếng. Năm 1904, Lương Khải Siêu viết: “Sau Trịnh Hòa, nước ta không có một Trịnh Hòa nào nữa” [4] .
Trong bộ sách Lịch sử Khoa học kỹ thuật TQ, Needham ca ngợi TQ từng có bao nhiêu cái nhất thế giới về trí tuệ sáng tạo, thế nhưng vì sao cuộc cách mạng KHKT cận đại lại không xảy ra ở TQ?
Ba vấn đề trên, nói cho tới cùng đều có thể quy kết là nói lên nền văn hoá của chúng ta có khiếm khuyết.
Do vậy, trong giai đoạn phục hưng vĩ đại, chúng ta cần vừa phải khai thác tinh túy của văn hoá TQ, lại vừa phải nghiêm chỉnh kiểm điểm các khiếm khuyết văn hoá của chúng ta, đồng thời hấp thu tinh hoa văn hoá của các quốc gia, dân tộc khác, đem lại sức sống và cơ hội mới cho nền văn hoá TQ.
2. Vấn đề tố chất dân tộc và tự tin dân tộc
Sau 60 năm giải phóng và 30 năm cải cách mở cửa, tố chất dân tộc TQ đã được nâng cao rõ rệt. Nhưng do công cuộc cải cách mở cửa và hiện đại hoá có chiều rộng, chiều sâu và tốc độ nhanh chưa từng có nên nhìn chung toàn dân tộc và quốc gia, sự chuẩn bị về tố chất của chúng ta còn chưa đủ.
Nâng cao tố chất dân tộc là một trong các nhân tố nội tại quan trọng nhất đối với một nước lớn trỗi dậy. Xin nêu thí dụ nước Đức và Nhật.
Dân tộc Đức có lịch sử lâu đời và truyền thống văn hoá sâu xa, sinh ra nhiều đại sư nổi tiếng thế giới như Kant, Hegel, Marx, Goethe ...tư tưởng và hành vi của họ ảnh hưởng tới quảng đại dân chúng Đức. Văn hoá dân tộc Đức có 3 đặc điểm: - tôn trọng lý trí, kỷ luật, - tố chất văn hoá phổ biến cao; - tôn thờ tinh thần tự cường. Hàng hóa Đức xưa nay có chất lượng được cả thế giới công nhận.
Dường như đằng sau người Nhật có một bàn tay vô hình sai khiến họ làm việc hết mình, đốc thúc nhau, hoàn thiện công việc ngày một tốt hơn. Người lao động cổ trắng Nhật khi làm việc thường mặc âu phục, thắt ca-vát, dù trời nóng tới 40 độ cũng vậy. Cả lái xe ta-xi cũng thế. Đây là thói quen nghề nghiệp. Ngoài phố thường thấy cảnh sát Nhật tuổi ngoài 60 vẫn chạy đi chạy lại chỉ huy giao thông. Nhân viên hiệu sách quỳ xuống đất lau sàn nhà – đây là chuyện rất bình thường. Cho dù sức ép công việc rất lớn, họ vẫn ung dung, có trật tự. Tokyo xanh rợp bóng cây, hầu như không một khoảnh đất trống nào không trồng cây cỏ. Người Nhật rất chú ý trật tự. Xếp hàng là thói quen, bao giờ cũng tự giác đứng cách nhau 1 mét. Trên thang cuốn, ai nấy đứng né hết sang bên trái để người nào vội có thể chạy ở bên phải. Những chi tiết ấy nhiều không kể hết, nói lên tố chất cao của dân chúng Nhật.
Tố chất dân tộc TQ kém dân tộc khác, trong đó một biểu hiện quan trọng là thiếu tự tin dân tộc. Thí dụ trước mặt người phương Tây, tầng lớp tinh hoa TQ thường tỏ ra thiếu tự tin. Xét về mặt văn hoá, đây là một vấn đề rất lớn.
3. Vấn đề ảnh hưởng quốc tế của văn hoá TQ
Hiện nay văn hoá Mỹ có 3 thứ tràn ngập khắp thế giới: phim lớn Hollywood, văn hoá ăn nhanh (fastfood), chip điện tử và hệ điều hành Microsoft.
Nhìn chung toàn bộ văn hoá phương Tây mỗi thời kỳ đều có những từ ngữ chủ đạo có tính tiêu chí, như thời cổ Hy Lạp có từ Dân chủ, thời La Mã có Luật pháp, thời Văn nghệ phục hưng có Người vàTính người, thời hiện đại có Lý trí vàÝ chí cá nhân ... So với họ, văn hoá TQ có tiếng nói quá yếu ớt trên thế giới, nói đúng ra là chưa có ảnh hưởng.
Thí dụ, điều tra ý kiến của những người phụ trách và phát thanh viên đài nói tiếng TQ ở hơn 30 nước với câu hỏi thứ nhất ai là danh nhân trong số mấy người: Khổng Tử, Tô Đông Pha [5], Lỗ Tấn , Lý Tiểu Long [6], thì trừ một người Hàn Quốc ra, tất cả đều chọn Lý Tiểu Long; câu thứ hai: ai nổi tiếng nhất trong số 4 người đẹp TQ Tây Thi, Dương Quý Phi, Lâm Đại Ngọc, Củng Lợi [7] thì tất cả đều nói Củng Lợi. Nghĩa là nhiều người phương Tây không có hiểu biết thường thức gì về văn hoá TQ.
II. Điều kiện văn hoá của nước lớn trỗi dậy
Tiến trình trỗi dậy của các nước lớn cho thấy biến đổi văn hoá sâu sắc và tiến bộ văn hoá là nhân tố quan trọng nhất, đối với chuyển dịch trung tâm phát triển KHKT và kinh tế thế giới.
Bồ Đào Nha và Tây Ban Nha dựa vào văn hoá biển phát triển mà xây dựng được hai cường quốc thực dân sớm nhất. Hà Lan nổi lên nhờ dựa vào văn hoá thương mại dẫn đầu thế giới. Nước Anh trỗi dậy nhờ văn hoá công nghiệp phát triển cao. Nước Mỹ dựa vào văn hoá sáng tạo mà dẫn đầu thế giới suốt 200 năm qua.
Jacob Burckhardt tác giả cuốn Văn hóa thời kỳ Văn nghệ phục hưng ở Italy cho rằng: Thời Trung thế kỷ, dù là quan sát thế giới hoặc tự nhận thức bản thân, bất cứ người nào cũng bị che khuất bởi một tấm màn tín ngưỡng tôn giáo, ảo tưởng vô căn cứ và thành kiến. Người Italy đầu tiên xé tan tấm màn đó, qua đó giải phóng được một sức mạnh vô cùng lớn để thúc đẩy họ tạo ra kỳ tích. Những nhà thơ như Dante không thể nào xuất hiện tại châu Âu bị bao phủ bởi triết học kinh viện. Vào thế kỷ XV, XVI, nhiều người Italy đã phát triển cá tính tới giới hạn cao nhất, cộng thêm tính cách kiên cường và nhu cầu của đời sống hiện thực bấy giờ, họ dần dần trở thành những thiên tài có thành tựu trên nhiều mặt. Có thể nói thành tựu lớn nhất của Văn nghệ phục hưng là phát hiện tính người.
Nước lớn muốn trỗi dậy cần coi trọng 4 điều kiện sau đây:
1- Tăng cường ý thức quốc gia, kiên trì giữ lấy văn hoá truyền thống, là công cụ đắc lực nhất để tăng cường lòng tự tin, tự tôn dân tộc, thức tỉnh nguyện vọng bảo vệ chủ quyền quốc gia, sự toàn vẹn lãnh thổ.
2- Tăng cường sức cảm hoá văn hoá là biện pháp quan trọng quyết định sự thắng thua của một quốc gia trong cuộc cạnh tranh quốc tế.
3- Trau dồi tâm thái dân tộc cởi mở, dám học văn hoá tiên tiến của nước ngoài; có như vậy mới nâng cao được tố chất văn hoá của mình.
4- Kiên trì tư tưởng dẫn dắt và đổi mới cơ chế. Nhà tư tưởng nổi tiếng thời Minh Trị Fukuzawa[8] từng nói: Một dân tộc muốn trỗi dậy thì phải thay đổi lòng dân, thay đổi chế độ chính trị, thay đổi kinh tế; trong đó quan trọng nhất là thay đổi lòng người. Phương Tây trỗi dậy là nhờ có sự dẫn dắt của các phong trào Văn nghệ phục hưng thế kỷ XIV-XVI và phong trào Khai sáng (Khởi mông) thế kỷ XVII-XVIII. Tư tưởng của các triết gia kiệt xuất Kant, Hegel, Marx, Nietzsche trở thành nguồn tư tưởng quan trọng của nước Đức
III. Chiến lược xây dựng văn hoá TQ
TQ cần có một chiến lược phát triển văn hoá như sau:
1- Trước hết cần nhận thức đầy đủ địa vị chiến lược của văn hoá, nếu không sẽ phạm sai lầm lịch sử trong tình hình cạnh tranh quốc tế gay gắt hiện nay. Cần xác lập tư tưởng chiến lược phối hợp phát triển sức mạnh cứng và sức mạnh mềm.
2- Xây dựng lòng tự tin văn hoá. Cần thấy là văn hoá TQ có 5000 năm lịch sử, nguồn gốc sâu xa rộng lớn, chưa từng gián đoạn, là nền văn hoá có một không hai trên thế giới. Không được có thái độ hư vô lịch sử, quên tổ tiên, nhưng cũng phải tránh thái độ nệ cổ, không thay đổi, quỳ mọp dưới chân cổ nhân không tiến lên. Phải dùng con mắt thế giới, con mắt lịch sử để nhận thức sâu sắc giá trị vĩ đại của văn hoá TQ, qua đó xây dựng lòng tự tin và tự hào, sáng tạo đỉnh cao văn hoá mới.
3- Tăng cường xây dựng quan niệm văn hoá. Coi trọng xây dựng hệ thống giá trị cốt lõi XHCN.
4- Xây dựng nền móng văn hoá chắc chắn, nâng cao tố chất quốc dân; trong vòng 15-20 năm phải nâng cao đáng kể tố chất đạo đức tư tưởng, tố chất khoa học văn hoá, tố chất dân chủ pháp chế, văn minh lành mạnh; tăng cường nghiên cứu lý luận cơ sở văn hoá và bảo vệ bản quyền trí thức; xây dựng nền đại học TQ theo kịp trình độ tiên tiến thế giới.
5- Tìm kiếm quy luật phát triển văn hoá. Đặng Tiểu Bình từng nói: đảng lãnh đạo công tác văn hoá không phải là ra lệnh, không phải là yêu cầu văn học nghệ thuật phụ thuộc vào các nhiệm vụ chính trị cụ thể, trực tiếp, mà là căn cứ theo đặc điểm và quy luật phát triển văn hoá, giúp các nhà công tác văn nghệ có điều kiện sáng tác những tác phẩm văn học nghệ thuật và thành quả nghệ thuật biểu diễn ưu tú.
6- Tạo dựng bầu không khí tôn trọng văn hoá trong toàn xã hội. Phải tạo dựng cho được trong đảng, trong xã hội một bầu không khí tôn trọng văn hoá, trí thức, người tài. Phải căn cứ vào sự phát triển lâu dài của quốc gia và dân tộc, xây dựng một đội ngũ nhân tài văn hoá tố chất cao, ra đời một loạt nhà tư tưởng, nhà giáo dục, nhà nghệ thuật, nhà văn và học giả, nhất là một loạt nhân tài văn hóa bậc thầy.
7- Tích cực triển khai giao lưu văn hoá. 30 năm qua,TQ đã có tiến bộ lớn trong học tập phương Tây và thế giới, đây là hướng đi đúng cần tiếp tục. Nhưng chúng ta “dẫn vào” nhiều, “đưa ra” ít. Công ty xuất bản phiên dịch đối ngoại TQ thành lập 30 năm qua chỉ dịch ra Tây văn 33 cuốn sách tiếng Trung mà dịch từ Tây văn sang Trung văn 1000 cuốn. Theo điều tra của GS Vương Nhạc Xuyên ở ĐH Bắc Kinh, từ sau khi bắt đầu tuân theo “chủ nghĩa lấy về” của Lỗ Tấn, tổng cộng TQ đã dịch được 106800 đầu sách phương Tây, nhưng trong thế kỷ XX, cả thế giới phương Tây mới dịch được có hơn 1000 đầu sách TQ. Chênh lệch như thế là quá lớn.
Bởi vậy, chúng ta phải ra sức đưa văn hoá Trung Hoa “đi ra thế giới”, tăng cường ảnh hưởng của văn hoá Trung Hoa, sao cho tiếng nói, quan niệm, những câu chuyện của TQ được truyền bá rộng rãi khắp thế giới.
Ghi chú của người dịch:
[1] Hoàng Viêm Bồi, 1878-1965, nhà giáo dục yêu nước, dân chủ nổi tiếng TQ. Vấn đề Hoàng Viêm Bồi, tức vấn đề “Làm thế nào để nhảy ra khỏi luật chu kỳ lịch sử”, ở đây là nói cuộc trao đổi tại Diên An giữa Hoàng với Mao Trạch Đông; Hoàng nói nếu cứ tiếp tục chế độ phong kiến thì ai tài giỏi mấy cũng không thay đổi được lịch sử, tiếp tục chu kỳ hưng vong như cũ của đất nước. Mao đáp: chúng tôi đã tìm ra dân chủ là phương thức để dân giám sát chính phủ khiến chính quyền không thể lơi là công việc.
[2] Lương Khải Siêu, 1873-1929, nhà hoạt động chính trị, nhà tư tưởng khai sáng, nhà giáo dục, nhà văn, sử gia nổi tiếng thời cận đại. Vấn đề Lương Khải Siêu ở đây là nói vấn đề trau dồi tố chất quốc dân TQ do ông đưa ra.
[3] Joseph Terence Montgomery Needham, người Anh, 1900-1995, nhà khoa học sinh hóa và sử gia khoa học kỹ thuật, nổi tiếng với bộ sách đồ sộ Lịch sử KHKT TQ. Trong sách này, ông nêu ra câu hỏi: vì sao TQ ngày xưa KHKT rất phát triển nhưng đến thời cận đại lại không phải là nơi phát sinh cuộc cách mạng KHKT – vấn đề này còn gọi là Nan đề Needham, – vì người TQ đã bàn cãi nhiều nhưng chưa có lời giải thống nhất.
[4] Trịnh Hòa, 1371-1433, nhà hàng hải đời Minh, năm 1405 dẫn hạm đội 62 thuyền, 27 nghìn thủy thủ ra biển đi tới quần đảo Nam Dương và Ấn Độ Dương. Trong 28 năm đã đi biển 7 lần.
[5] Tô Đông Pha, tức Tô Thức, 1037-1101, nhà thơ nổi tiếng thời Bắc Tống, một trong 8 đại gia đời Đường Tống.
[6] Lý Tiểu Long, người Mỹ gốc Hoa, diễn viên võ thuật nổi tiếng trong các bộ phim Hollywood và Hong Kong.
[7] Củng Lợi, nay là công dân Singapore; trước kia từng là nữ diễn viên điện ảnh TQ nổi tiếng.
[8] Fukuzawa Yukichi, người Nhật, 1835-1901, (âm Hán Việt là Phúc Trạch Dụ Cát): nhà cải cách chính trị xã hội, nhà giáo dục tiên phong, nhà tư tưởng tiêu biểu đầu thời kỳ Minh Trị, có ảnh hưởng rất lớn tới phong trào Khai sáng ở Nhật cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX, tạo tiền đề Nhật trở thành cường quốc.
Nguồn:
大国崛起的文化准备 - 李洪峰在中共中央党校的讲演 期：2009-12-26 来源：文汇报
Báo Văn Hối 26/12/2009
Các nhà chiến lược phương Tây cho rằng việc TQ trỗi dậy trở thành cường quốc là một trong những xu thế phát triển tất yếu của thế kỷ XXI. Đúng vậy, TQ đang trỗi dậy, và sẽ hoàn thành công cuộc phục hưng vĩ đại dân tộc Trung Hoa.
Nhưng nước lớn trỗi dậy phải có sự chuẩn bị về chính trị, kinh tế, đồng thời với sự chuẩn bị về văn hoá. Chủ tịch Mao Trạch Đông nhiều lần nói TQ có hai cái lạc hậu: một là lạc hậu về kinh tế và một là lạc hậu về văn hoá. Về sau ông nói một cách hình ảnh Một nghèo hai trắng; nghèo là nói kinh tế, trắng là nói văn hoá.
I. Tình trạng lạc hậu văn hoá của TQ chưa được căn bản thay đổi
Kinh tế TQ thời gian qua đã tiến rất nhiều nhưng văn hoá TQ vẫn lạc hậu.
TQ có hai ưu thế để thay đổi văn hoá: 1- Về lý luận tư tưởng: Đảng CSTQ đã TQ hóa chủ nghĩa Mác, nhờ đó đảng ta có hình thái lý luận khoa học của mình; 2- Về chế độ chính trị: có chủ nghĩa xã hội đặc sắc TQ, là chế độ chính trị hợp với tình hình đất nước.
Hai ưu thế đó bảo đảm công cuộc xây dựng văn hoá TQ có phương hướng đúng đắn.
Tình trạng lạc hậu văn hoá của TQ chưa có chuyển biến căn bản là do công cuộc xây dựng sức mạnh mềm văn hoá của TQ đang đứng trước 3 thách thức lịch sử:
1. Vấn đề hiện đại hoá văn hoá truyền thống
Sau cuộc Chiến tranh Thuốc phiện năm 1840, sau những va chạm với văn hoá phương Tây, người TQ phát hiện nền văn hoá truyền thống của mình chính là nhân tố cản trở TQ tiến lên. Vì thế văn hoá truyền thống trở thành đối tượng bị phê phán.
Trải qua hơn một thế kỷ làm lễ rửa tội, nhất là sau chiến tranh lạnh, văn hoá Mỹ và phương Tây bành trướng mạnh, từ hình thái ý thức quốc gia cho tới hệ thống giáo dục nhà nước, từ lời lẽ dòng chính của tầng lớp tinh hoa cho tới ngôn từ của thường dân đều thể hiện sự thiếu truyền thống nào đó. Trên chừng mực khác nhau, tồn tại tình trạng đạo đức điên đảo, mất niềm tin, lý tưởng nhạt nhòa. Nhiều ngôn ngữ dân tộc và loại hình nghệ thuật có nguy cơ tuyệt diệt.
Ở đây có vấn đề nên nhìn nhận như thế nào nền văn hoá 5000 năm của TQ. Thập niên 40 thế kỷ XX, ông Hoàng Viêm Bồi [1] đến Diên An khảo sát, đề xuất Vấn đề Hoàng Viêm Bồi, tức vấn đề “Làm thế nào để nhảy ra khỏi luật chu kỳ lịch sử”. Ngoài ra còn có Vấn đề Lương Khải Siêu [2] và Vấn đề Needham [3] rất nổi tiếng. Năm 1904, Lương Khải Siêu viết: “Sau Trịnh Hòa, nước ta không có một Trịnh Hòa nào nữa” [4] .
Trong bộ sách Lịch sử Khoa học kỹ thuật TQ, Needham ca ngợi TQ từng có bao nhiêu cái nhất thế giới về trí tuệ sáng tạo, thế nhưng vì sao cuộc cách mạng KHKT cận đại lại không xảy ra ở TQ?
Ba vấn đề trên, nói cho tới cùng đều có thể quy kết là nói lên nền văn hoá của chúng ta có khiếm khuyết.
Do vậy, trong giai đoạn phục hưng vĩ đại, chúng ta cần vừa phải khai thác tinh túy của văn hoá TQ, lại vừa phải nghiêm chỉnh kiểm điểm các khiếm khuyết văn hoá của chúng ta, đồng thời hấp thu tinh hoa văn hoá của các quốc gia, dân tộc khác, đem lại sức sống và cơ hội mới cho nền văn hoá TQ.
2. Vấn đề tố chất dân tộc và tự tin dân tộc
Sau 60 năm giải phóng và 30 năm cải cách mở cửa, tố chất dân tộc TQ đã được nâng cao rõ rệt. Nhưng do công cuộc cải cách mở cửa và hiện đại hoá có chiều rộng, chiều sâu và tốc độ nhanh chưa từng có nên nhìn chung toàn dân tộc và quốc gia, sự chuẩn bị về tố chất của chúng ta còn chưa đủ.
Nâng cao tố chất dân tộc là một trong các nhân tố nội tại quan trọng nhất đối với một nước lớn trỗi dậy. Xin nêu thí dụ nước Đức và Nhật.
Dân tộc Đức có lịch sử lâu đời và truyền thống văn hoá sâu xa, sinh ra nhiều đại sư nổi tiếng thế giới như Kant, Hegel, Marx, Goethe ...tư tưởng và hành vi của họ ảnh hưởng tới quảng đại dân chúng Đức. Văn hoá dân tộc Đức có 3 đặc điểm: - tôn trọng lý trí, kỷ luật, - tố chất văn hoá phổ biến cao; - tôn thờ tinh thần tự cường. Hàng hóa Đức xưa nay có chất lượng được cả thế giới công nhận.
Dường như đằng sau người Nhật có một bàn tay vô hình sai khiến họ làm việc hết mình, đốc thúc nhau, hoàn thiện công việc ngày một tốt hơn. Người lao động cổ trắng Nhật khi làm việc thường mặc âu phục, thắt ca-vát, dù trời nóng tới 40 độ cũng vậy. Cả lái xe ta-xi cũng thế. Đây là thói quen nghề nghiệp. Ngoài phố thường thấy cảnh sát Nhật tuổi ngoài 60 vẫn chạy đi chạy lại chỉ huy giao thông. Nhân viên hiệu sách quỳ xuống đất lau sàn nhà – đây là chuyện rất bình thường. Cho dù sức ép công việc rất lớn, họ vẫn ung dung, có trật tự. Tokyo xanh rợp bóng cây, hầu như không một khoảnh đất trống nào không trồng cây cỏ. Người Nhật rất chú ý trật tự. Xếp hàng là thói quen, bao giờ cũng tự giác đứng cách nhau 1 mét. Trên thang cuốn, ai nấy đứng né hết sang bên trái để người nào vội có thể chạy ở bên phải. Những chi tiết ấy nhiều không kể hết, nói lên tố chất cao của dân chúng Nhật.
Tố chất dân tộc TQ kém dân tộc khác, trong đó một biểu hiện quan trọng là thiếu tự tin dân tộc. Thí dụ trước mặt người phương Tây, tầng lớp tinh hoa TQ thường tỏ ra thiếu tự tin. Xét về mặt văn hoá, đây là một vấn đề rất lớn.
3. Vấn đề ảnh hưởng quốc tế của văn hoá TQ
Hiện nay văn hoá Mỹ có 3 thứ tràn ngập khắp thế giới: phim lớn Hollywood, văn hoá ăn nhanh (fastfood), chip điện tử và hệ điều hành Microsoft.
Nhìn chung toàn bộ văn hoá phương Tây mỗi thời kỳ đều có những từ ngữ chủ đạo có tính tiêu chí, như thời cổ Hy Lạp có từ Dân chủ, thời La Mã có Luật pháp, thời Văn nghệ phục hưng có Người vàTính người, thời hiện đại có Lý trí vàÝ chí cá nhân ... So với họ, văn hoá TQ có tiếng nói quá yếu ớt trên thế giới, nói đúng ra là chưa có ảnh hưởng.
Thí dụ, điều tra ý kiến của những người phụ trách và phát thanh viên đài nói tiếng TQ ở hơn 30 nước với câu hỏi thứ nhất ai là danh nhân trong số mấy người: Khổng Tử, Tô Đông Pha [5], Lỗ Tấn , Lý Tiểu Long [6], thì trừ một người Hàn Quốc ra, tất cả đều chọn Lý Tiểu Long; câu thứ hai: ai nổi tiếng nhất trong số 4 người đẹp TQ Tây Thi, Dương Quý Phi, Lâm Đại Ngọc, Củng Lợi [7] thì tất cả đều nói Củng Lợi. Nghĩa là nhiều người phương Tây không có hiểu biết thường thức gì về văn hoá TQ.
II. Điều kiện văn hoá của nước lớn trỗi dậy
Tiến trình trỗi dậy của các nước lớn cho thấy biến đổi văn hoá sâu sắc và tiến bộ văn hoá là nhân tố quan trọng nhất, đối với chuyển dịch trung tâm phát triển KHKT và kinh tế thế giới.
Bồ Đào Nha và Tây Ban Nha dựa vào văn hoá biển phát triển mà xây dựng được hai cường quốc thực dân sớm nhất. Hà Lan nổi lên nhờ dựa vào văn hoá thương mại dẫn đầu thế giới. Nước Anh trỗi dậy nhờ văn hoá công nghiệp phát triển cao. Nước Mỹ dựa vào văn hoá sáng tạo mà dẫn đầu thế giới suốt 200 năm qua.
Jacob Burckhardt tác giả cuốn Văn hóa thời kỳ Văn nghệ phục hưng ở Italy cho rằng: Thời Trung thế kỷ, dù là quan sát thế giới hoặc tự nhận thức bản thân, bất cứ người nào cũng bị che khuất bởi một tấm màn tín ngưỡng tôn giáo, ảo tưởng vô căn cứ và thành kiến. Người Italy đầu tiên xé tan tấm màn đó, qua đó giải phóng được một sức mạnh vô cùng lớn để thúc đẩy họ tạo ra kỳ tích. Những nhà thơ như Dante không thể nào xuất hiện tại châu Âu bị bao phủ bởi triết học kinh viện. Vào thế kỷ XV, XVI, nhiều người Italy đã phát triển cá tính tới giới hạn cao nhất, cộng thêm tính cách kiên cường và nhu cầu của đời sống hiện thực bấy giờ, họ dần dần trở thành những thiên tài có thành tựu trên nhiều mặt. Có thể nói thành tựu lớn nhất của Văn nghệ phục hưng là phát hiện tính người.
Nước lớn muốn trỗi dậy cần coi trọng 4 điều kiện sau đây:
1- Tăng cường ý thức quốc gia, kiên trì giữ lấy văn hoá truyền thống, là công cụ đắc lực nhất để tăng cường lòng tự tin, tự tôn dân tộc, thức tỉnh nguyện vọng bảo vệ chủ quyền quốc gia, sự toàn vẹn lãnh thổ.
2- Tăng cường sức cảm hoá văn hoá là biện pháp quan trọng quyết định sự thắng thua của một quốc gia trong cuộc cạnh tranh quốc tế.
3- Trau dồi tâm thái dân tộc cởi mở, dám học văn hoá tiên tiến của nước ngoài; có như vậy mới nâng cao được tố chất văn hoá của mình.
4- Kiên trì tư tưởng dẫn dắt và đổi mới cơ chế. Nhà tư tưởng nổi tiếng thời Minh Trị Fukuzawa[8] từng nói: Một dân tộc muốn trỗi dậy thì phải thay đổi lòng dân, thay đổi chế độ chính trị, thay đổi kinh tế; trong đó quan trọng nhất là thay đổi lòng người. Phương Tây trỗi dậy là nhờ có sự dẫn dắt của các phong trào Văn nghệ phục hưng thế kỷ XIV-XVI và phong trào Khai sáng (Khởi mông) thế kỷ XVII-XVIII. Tư tưởng của các triết gia kiệt xuất Kant, Hegel, Marx, Nietzsche trở thành nguồn tư tưởng quan trọng của nước Đức
III. Chiến lược xây dựng văn hoá TQ
TQ cần có một chiến lược phát triển văn hoá như sau:
1- Trước hết cần nhận thức đầy đủ địa vị chiến lược của văn hoá, nếu không sẽ phạm sai lầm lịch sử trong tình hình cạnh tranh quốc tế gay gắt hiện nay. Cần xác lập tư tưởng chiến lược phối hợp phát triển sức mạnh cứng và sức mạnh mềm.
2- Xây dựng lòng tự tin văn hoá. Cần thấy là văn hoá TQ có 5000 năm lịch sử, nguồn gốc sâu xa rộng lớn, chưa từng gián đoạn, là nền văn hoá có một không hai trên thế giới. Không được có thái độ hư vô lịch sử, quên tổ tiên, nhưng cũng phải tránh thái độ nệ cổ, không thay đổi, quỳ mọp dưới chân cổ nhân không tiến lên. Phải dùng con mắt thế giới, con mắt lịch sử để nhận thức sâu sắc giá trị vĩ đại của văn hoá TQ, qua đó xây dựng lòng tự tin và tự hào, sáng tạo đỉnh cao văn hoá mới.
3- Tăng cường xây dựng quan niệm văn hoá. Coi trọng xây dựng hệ thống giá trị cốt lõi XHCN.
4- Xây dựng nền móng văn hoá chắc chắn, nâng cao tố chất quốc dân; trong vòng 15-20 năm phải nâng cao đáng kể tố chất đạo đức tư tưởng, tố chất khoa học văn hoá, tố chất dân chủ pháp chế, văn minh lành mạnh; tăng cường nghiên cứu lý luận cơ sở văn hoá và bảo vệ bản quyền trí thức; xây dựng nền đại học TQ theo kịp trình độ tiên tiến thế giới.
5- Tìm kiếm quy luật phát triển văn hoá. Đặng Tiểu Bình từng nói: đảng lãnh đạo công tác văn hoá không phải là ra lệnh, không phải là yêu cầu văn học nghệ thuật phụ thuộc vào các nhiệm vụ chính trị cụ thể, trực tiếp, mà là căn cứ theo đặc điểm và quy luật phát triển văn hoá, giúp các nhà công tác văn nghệ có điều kiện sáng tác những tác phẩm văn học nghệ thuật và thành quả nghệ thuật biểu diễn ưu tú.
6- Tạo dựng bầu không khí tôn trọng văn hoá trong toàn xã hội. Phải tạo dựng cho được trong đảng, trong xã hội một bầu không khí tôn trọng văn hoá, trí thức, người tài. Phải căn cứ vào sự phát triển lâu dài của quốc gia và dân tộc, xây dựng một đội ngũ nhân tài văn hoá tố chất cao, ra đời một loạt nhà tư tưởng, nhà giáo dục, nhà nghệ thuật, nhà văn và học giả, nhất là một loạt nhân tài văn hóa bậc thầy.
7- Tích cực triển khai giao lưu văn hoá. 30 năm qua,TQ đã có tiến bộ lớn trong học tập phương Tây và thế giới, đây là hướng đi đúng cần tiếp tục. Nhưng chúng ta “dẫn vào” nhiều, “đưa ra” ít. Công ty xuất bản phiên dịch đối ngoại TQ thành lập 30 năm qua chỉ dịch ra Tây văn 33 cuốn sách tiếng Trung mà dịch từ Tây văn sang Trung văn 1000 cuốn. Theo điều tra của GS Vương Nhạc Xuyên ở ĐH Bắc Kinh, từ sau khi bắt đầu tuân theo “chủ nghĩa lấy về” của Lỗ Tấn, tổng cộng TQ đã dịch được 106800 đầu sách phương Tây, nhưng trong thế kỷ XX, cả thế giới phương Tây mới dịch được có hơn 1000 đầu sách TQ. Chênh lệch như thế là quá lớn.
Bởi vậy, chúng ta phải ra sức đưa văn hoá Trung Hoa “đi ra thế giới”, tăng cường ảnh hưởng của văn hoá Trung Hoa, sao cho tiếng nói, quan niệm, những câu chuyện của TQ được truyền bá rộng rãi khắp thế giới.
Ghi chú của người dịch:
[1] Hoàng Viêm Bồi, 1878-1965, nhà giáo dục yêu nước, dân chủ nổi tiếng TQ. Vấn đề Hoàng Viêm Bồi, tức vấn đề “Làm thế nào để nhảy ra khỏi luật chu kỳ lịch sử”, ở đây là nói cuộc trao đổi tại Diên An giữa Hoàng với Mao Trạch Đông; Hoàng nói nếu cứ tiếp tục chế độ phong kiến thì ai tài giỏi mấy cũng không thay đổi được lịch sử, tiếp tục chu kỳ hưng vong như cũ của đất nước. Mao đáp: chúng tôi đã tìm ra dân chủ là phương thức để dân giám sát chính phủ khiến chính quyền không thể lơi là công việc.
[2] Lương Khải Siêu, 1873-1929, nhà hoạt động chính trị, nhà tư tưởng khai sáng, nhà giáo dục, nhà văn, sử gia nổi tiếng thời cận đại. Vấn đề Lương Khải Siêu ở đây là nói vấn đề trau dồi tố chất quốc dân TQ do ông đưa ra.
[3] Joseph Terence Montgomery Needham, người Anh, 1900-1995, nhà khoa học sinh hóa và sử gia khoa học kỹ thuật, nổi tiếng với bộ sách đồ sộ Lịch sử KHKT TQ. Trong sách này, ông nêu ra câu hỏi: vì sao TQ ngày xưa KHKT rất phát triển nhưng đến thời cận đại lại không phải là nơi phát sinh cuộc cách mạng KHKT – vấn đề này còn gọi là Nan đề Needham, – vì người TQ đã bàn cãi nhiều nhưng chưa có lời giải thống nhất.
[4] Trịnh Hòa, 1371-1433, nhà hàng hải đời Minh, năm 1405 dẫn hạm đội 62 thuyền, 27 nghìn thủy thủ ra biển đi tới quần đảo Nam Dương và Ấn Độ Dương. Trong 28 năm đã đi biển 7 lần.
[5] Tô Đông Pha, tức Tô Thức, 1037-1101, nhà thơ nổi tiếng thời Bắc Tống, một trong 8 đại gia đời Đường Tống.
[6] Lý Tiểu Long, người Mỹ gốc Hoa, diễn viên võ thuật nổi tiếng trong các bộ phim Hollywood và Hong Kong.
[7] Củng Lợi, nay là công dân Singapore; trước kia từng là nữ diễn viên điện ảnh TQ nổi tiếng.
[8] Fukuzawa Yukichi, người Nhật, 1835-1901, (âm Hán Việt là Phúc Trạch Dụ Cát): nhà cải cách chính trị xã hội, nhà giáo dục tiên phong, nhà tư tưởng tiêu biểu đầu thời kỳ Minh Trị, có ảnh hưởng rất lớn tới phong trào Khai sáng ở Nhật cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX, tạo tiền đề Nhật trở thành cường quốc.
Nguồn:
大国崛起的文化准备 - 李洪峰在中共中央党校的讲演 期：2009-12-26 来源：文汇报
Báo Văn Hối 26/12/2009
