Tài liệu phục vụ giảng dạy Lịch sử Việt Nam
Võ Minh Tập
Cao học, ĐHSP TP.Hồ Chí Minh
Đất nước Đại Việt thời trung cổ là quê hương của
những dòng sông. Có một dòng sông Đại Việt mang hi vọng lịch sử là Bạch Đằng
Giang. Bởi chỉ cũng ba lần hào hùng trong những trang sử vẻ vang của dân tộc
đến đỗi về sau. Mỗi con sông đều cuốn hóa Bạch Đằng. Đó mãi là tứ thơ ngợi ca
dòng sông hiền quí này. Nguyễn Trãi xưa chắc đã nghiền ngẫm rất nhiều để tìm ra
được câu và chữ ách để nói rằng Bạch Đằng là dòng sông quang hà, dòng sông của
cửa ải và cửa ngõ của đất nước, là nơi thiêng nhiệm, có cái lợi hại của trời…và
khẳng định là hào kiệt công danh thử địa tầng. Các bật hào kiệt xưa, chính đã
từ chỗ này, dòng sông này đã lập công và nên danh, là các vị chủ tướng của ba
trận Bạch Đằng. Đó là Ngô Quyền, Lê Hoàn, Trần Hưng Đạo.
Ngô Quyền vị
chủ tướng trận Bạch Đằng lần thứ nhất:
Trận Bạch Đằng lần thứ nhất (năm
938) của chủ tướng Ngô Quyền, không chỉ là chiến thắng nhanh nhất chỉ trong một
ngày mà còn là mẫu mực của sự khai phá cách đánh và thắng giặc độc đáo của Việt
Nam
từ ngàn xưa. Khi chọn dòng quang hà Bạch Đằng để chỉ một trận đánh giải quyết
thắng lợi cả một cuộc kháng chiến. Ngô Quyền là người đầu tiên quyết định dùng
phương thức gây chiến trực diện đánh đầu phủ đầu, đánh giặc ngay sau khi
chúng kéo vào cửa ngõ của non sông.
Khí thế là như vậy, về thực lực, Ngô Quyền là chủ tướng còn biết mình ,
biết người khi thấy rằng quân giặc mạnh hơn ta rất nhiều, vì vậy ông biết khai
thác caí thiêng liêng của dòng sông rồi sẽ đi vào lịch sử để dùng kế thiên thời
và địa lợi của non sông, đất nước mà tăng lực cho nhân hòa của đạo quân kháng
chiến mà mình đứng đầu. Đây chính là tài năng quân sự của một bật chủ tướng. Từ
đây mà tìm ra sự lợi hại của thủy chế dòng quang hà Bạch Đằng. Lần đầu tiên đưa
thủy triều vào thành một nhân tố, một lực lượng thủy chiến của trận đánh. Đây
là sự sáng tạo đầu tiên mà lịch sử vàng son của dân tộc đã ghi công lao cho Ngô
Quyền.
Đến như lại nghĩ ra cách cây tre, cây cọc bọc sắc nhọn mà tung hứng cùng
thủy triều biến dòng sông thành những chiến bẩy nhân tạo khổng lồ, biến những
cây chông cổ truyền của dân tộc, phóng đại thành một trận địa cọc. Đây chính là
sự thiên tài quân sự của một vị chủ tướng và tất cả những điều hiếu chí sáng
tạo như thế đã đúc kết thành ngôn từ một thời được chép vào chính sử, thành lời
tổng kết chiến tranh đầu tiên của Ngô Quyền:
“Nếu
ta sai người đem cọc lớn đóng ngầm ở cửa biển trước, vót nhọn đầu và bịt sắt,
thuyền của họ nhân khi nước triều lên, tiến vào bên trong àng cọc, bấy giờ ta
sẽ dễ bề chế ngự, không kế gì hơn kế này cả”.
Việc đưa những lời độc ngôn như thế này muốn thuộc về sự mưu trí, tính
toán của trận đại chiến rồi thiên biến, thuận hóa, điều binh khiển tướng mà
chính xác đến từng chi tiết. và phút chót trong thực hành chiến tranh, khi ấy
là những ưu việc tài năng quân sự của Ngô Quyền.
Vào cuối mùa thu năm 938, đoàn chiến thuyền của đại quân xâm lược nhà Nam
Hán đích thân do Hoàng thái tử Lưu Hoằng Tháo rất hung hăng trong ý đồ chiến
tranh nhưng vẫn chần chừ, thận trọng khi mới kéo binh đến cửa ngõ quang hà Bạch
Đằng của nước Việt,. Bấy giờ vẫn là lúc triều cường, những cây chông khổng lồ
và về sau được gọi là những chiếc cọc
Bạch Đằng lợi hại vẫn chỉa mũi nhọn vào thế chờ giặc chìm sông nước, vùng của
sông phải làm sao như cho giặc tiến sâu vào bãi chông của sông Bạch Đằng trước
khi thủy triều xuống. Đây chính là sự tài tình của trận chiến thành công.
Tiếp theo là làm sao phải đánh chặn, đánh được quân giặc tháo chạy ngược
ra cửa sông vừa đến lúc thủy triều xuống. Những chiếc cọc Bạch Đằng lợi hại đã
đội nước mà nhô lên chặng đứng, đâm nát chiến hạm của quân địch, hổ trợ đắc lực
cho các cánh quân tiêu diệt sạch ở nơi quang hà Bạch Đằng Giang ấy, toàn bộ
quân xâm lược bị giết tại trận và đại chỉ huy Hoằng Tháo. Trận Bạch Đằng lần
thứ nhất của vị chủ tướng thiên tài Ngô Quyền mãi mãi xứng đáng ngợi ca hào
hùng của chính sử Đại Việt sử kí toàn thư:
“Tiền
Ngô Vương có thể lấy quân mới hợp của đất Việt ta mà phá được trăm vạn quân của
Lưu Hoằng Tháo, mở nước xưng vương làm cho người phương Bắc không dám lại sang
nữa. Có thể nói một cơn giận mà yên được dân, mưu giỏi mà đánh cũng giỏi vậy” (Lê Văn Hưu).
Và không chỉ sử thần Ngô Sĩ Liên, ở thế kỉ XV mà cả Ngô Thì Sĩ sử thần ở
thế kỉ XVIII nữa:
“ Trận thắng lớn trên sông Bạch Đằng là cơ sở sau này cho việc phục lại
quốc thống. Những chiến công các đời Đinh, Lê, Lý, Trần vẫn còn nhờ vào cái uy
danh lẫm liệt ấy để lại ấy. Trận Bạch Đằng này là vũ công cao cả, vang dội đến
nghìn thu, há phải chỉ lừng lẫy ở một thời bấy giờ mà thôi”(Việt
sử tiêu án).
Vang vọng đến ngàn thu, không chỉ một
thời mà mãi mãi chiến công và
nhân thân của lịch sử đánh trận Bạch Đằng lần thứ nhất của tướng Ngô Quyền, về
những sáng tạo thần kì đầu tiên, về hậu quả mở ra của một trong những chiến
thắng lớn của cửa khẩu Trung Nguyên lần
thứ nhất…Tất cả đều từ trận đánh và trận thắng đầu tiên trên sông, từ đây trở
thành dòng sông lịch sử. Từ đây trở thành dòng sông mà tất cả các con sông của
nước Việt đều nhóm lại hàng trăm và hàng trăm năm sau vẫn còn sống mãi bao thế
hệ công dân nước Việt ở khắp mọi nơi.
Lê Hoàn vị
chủ tướng trận Bạch Đằng lần thứ hai:
Chủ tướng của trận Bạch Đằng lần hai diễn ra sau trận Bạch Đằng lần thứ
nhất chỉ 43 năm là quan thập đạo tướng quân Lê Hoàn. Vị Hoàng đế mang cương vị
Thiên Phúc Lê Đại Hành. Lên ngôi hoàng đế ở kinh đô Hoa Lư mùa thu năm 980, đến
mùa xuân năm sau, anh hùng dân tộc Lê Hoàn đã lập chiến công Bạch Đằng, lập nên
đại võ công trở thành chủ tướng của trận Bạch Đằng lần thứ hai. Trước Đây chưa
đầy năm, những biến cố của kinh đô Hoa Lư vào mùa đông năm 979, khi Đinh Tiên
Hoàng bị giết hại bởi kẻ ngu thần Đỗ Thích “ tham vọng nuốt cả sao trời”, đa
dẫn đường xâm lược lên tham vọng hơn nữa
của Vưong triều nhà Tống nhằm vào nước Đại Việt từ thời năm 980.
Trong hoàn cảnh lịch sử ấy Dương
Thái Hậu đã sáng suốt công bằng theo ý nguyện của các tướng sĩ là cần phải có
một người cầm đầu xứng đáng trước lúc họ ra trận sống mãi với quân thù. Được trao ngôi từ nước Đại Cồ Việt từ dòng họ
nhà Đinh cho Lê Hoàn. cũng là người mang trọng trách , sư mệnh đứng đầu của cuộc kháng chiến giữ nước của vị tướng
dẹp loạn 12 sứ quân hơn 10 năm trước đây.Vị tướng tài họ Lê trở thành vị hoàng
đế nước Việt và trở thành chủ tướng của trân Bạch Đằng lần hai cũng trong tình
thế ấy:
“Người
có theo về không?Chớ rước lấy tội lỗi. Ta đang chuẩn bị xe ngựa quân lính, sắp
sửa các thứ chiêng trống, nếu quy phục thì ta tha cho, nếu trái lệnh thì ta
quyết đánh. Theo hay không, lành hay giữ, tự ngươi nghĩ lấy”
Mặc kệ cho lời răng đe của nhà Tống, Lê Hoàn và quân lính không hề nao núng,
dân nước Đại Cồ Việt một lần vào trận
đánh giữ nước. Bấy giờ mùa đông năm 980, các cánh quân của Tống chia nhiều đường, nhiều ngã mà tiến vào đất Việt. Những
kẻ chủ mưu đứng đầu là Hầu Nhân Bảo theo dòng quang hà Bạch Đằng mà tiến quân.
Tấm bảng đồ chiến sự cuối mùa đông
đầu mùa xuân những năm 980-981 của thế
kỉ X cho thấy vị trí đặt cả bản doanh của vị Hoàng đế Đại cồ Việt khoảng cách
khi ấy chính là nhằm giương gươm múa võ với cánh quân thủy lực của giặc. Và từ
đấy, ý đồ giữ nước của Lê Hoàn rõ ràng muốn đánh quân giặc hung hăn của tướng
Hầu Nhân Bảo. Nay trên Bạch Đằng giang lịch sử nhưng không thể lặp lại kinh
nghiệm và bài học của trận Bạch Đằng giang lần thứ nhất do Ngô Quyền làm chủ
tướng trước kia. Mà trận đánh trên sông Bạch Đằng lần này là thiên biến, vạn
hóa. Từ mưu lược và cách đánh giặc của nước Việt nghìn xưa, một lần nữa được Lê
Hoàn làm sôi động trên chiến trường Bạch Đằng giang thiêng liêng.
Trước tiên là những trận đánh cầm cự kéo dài để kìm giam chân giặc, vừa
làm nản lòng chúng.
Những chiếc cọc Bạch Đằng được dựng lại nhưng không phải để phá giặc mà
lại ngăn giặc. Như lời chép của sách Đại Nam nhất thống chí rằng “ Năm thiên phúc thứ hai tức là năm Dương
lịch 981 bọn tướng là Hầu Nhân Bảo sang xâm lược sông Bạch Đằng. Lê Hoàn sai sĩ
tốt đóng cọc ngăn sông” . Chỉ ngăn sông mà kết cục lại là bắt được Hầu Nhân
Bảo đem giết chết như lời chính sử trong
kho sách đồ sộ của phương Bắc…
Đã bằng câu viết nguyên văn sau đây cho thấy hiệu quả của một cách dùng
binh “ Đại tướng Lê Hoàn khôn khéo vận
dụng trên sông Bạch Đằng năm 981. Tại
sông Bạch Đằng lấy kế trá hàng mà làm tướng Hầu Nhân Bảo mắc mưu và bị giết
hại. Đây là chủ tướng Lê Hoàn của trận Bạch Đằng lần thứ hai bằng mưư trí dùng binh đánh giặc đã đạt
được mục tiêu chiến lược của mình là tiêu diệt kẻ cầm đầu bộ máy xâm lược của
tống triều”.
Nhà sử học Lê Văn Lan nhận định: “ Ở
trận Bạch Đằng năm 981 này thì Lê Hoàn với tư cách là chủ Soái, đã tiến hành
cuộc kháng chiến, cuộc chiến tranh rất khác với cuộc kháng chiến trên sông Bạch
Đằng lần trước và sau đó. Bởi vì lúc này các cánh quân thủy bộ đã vào sâu trong
đất liền, cho đến trước khi Lê Hoàn dùng sức cầm cự trên sông Bạch Đằng lịch sử
này rồi sau đó mới dẫn, dụ dỗ địch và kể
cả thủ pháp được dùng là trá hàng để rồi giết được chủ tướng của giặc là Hầu Nhân
Bảo trên sông Bạch Đằng lịch sử. Sau đó lại triển khai tiếp một loạt trận đánh
trong đó có trận đánh lớn ở Tứ Kết, kết thúc cuộc chiến chống xâm lược hết sức là vẽ vang”.
Kết thúc giải phóng oanh liệt. cuộc kháng chiến chống Tống với anh hùng
dân tộc Lê Hoàn được nên công và thành danh ở chiến trường sông Bạch Đằng. Vị
chủ tướng trận Bạch Đằng lần thứ hai cũng hệt như chủ tướng trận Bạch Đằng lần
thứ nhất, giương cao ngọn cờ chiến
thắng, ca khúc khải hoàng trở về kinh đô Cổ Loa-Hoa Lư. Cởi tấm chiến bào, võ
tướng khoát lại tấm hoàng bào, nhà vua ngồi vững trên ngai vàng quân chủ. Hoàng
đế Thiên Phúc Lê Hoàn ngời sáng tài năng
thao lược với những chiến công trên sông Bạch Đằng lần thứ hai. Vì thế mà sống
mãi trong bảng vàng bia đá, đền đài, lễ hội, sống mãi trong lòng nhân dân của
bao thế hệ khắp nơi, mãi mãi được tôn vinh và kính thờ.
Trần Hưng
Đạo- vị chủ tướng trận Bạch Đằng lần thứ ba:
Trần Hưng Đạo là người có đức –tài, về nhân cách ông đặt mối thù chung lên mối thù riêng. Ông tập
trung vào việc chống ngoại xâm là chính, đối với Trần Cảnh, Trần Chung thì ông
vẫn giữ đoàn kết. Vua tôi đồng lòng, cả nước ra sức. Đó là yêu cầu chiến lược, là
bài học lớn của chúng dân được Trần Hưng Đạo rút ta từ ba lần chống Nguyên –
Mông xâm lược. Từ vai trò của vị tướng quân thời Trần trẻ tuổi, cuộc kháng
chiến lần thứ nhất đến cương vị của một vị Quốc công thiết chế, đứng đầu sự nghiệp quân sự của toàn bộ quân dân Đại
Việt. Ở cuộc kháng chiến gian khó nhất, ở cả ba cuộc kháng chiến chống
Nguyên-Mông xâm lược. Là cuộc kháng chiến lần hai đến lúc mở màng cuộc kháng
chiến lần thứ ba. Đứng trên cương vị tối cao mà ở đó là nhờ những vị thống xoái
già dặn, tài năng sự nghiệp chiến tranh và chiến trường đầy ấp vinh quang của
chiến công và chiến thắng oanh liệt của thời đại tràng đầy hào hứng đông ca lúc
bấy giờ.
Trận Bạch Đằng lần thứ ba đã được dựng lại sự hình thành trận Bạch Đằng
giang, giờ đây đã rõ ra là một dòng sông chiến trường lịch sử sau Ngô Quyền, Lê
Hoàn lập đaị võ công. Cũng có nghĩa là giặc đã biết đến dòng sông ấy, đến dòng
sông thiêng liêng ấy, nguy hiểm ấy là bị đánh cho toàn bộ. Vì thế không còn con
đường nào khác đành phải qua dòng sông ấy, giặc cũng hết sức đề phòng và thật
sự đã đề phòng quá sức.
Bây giờ là đầu tháng ba âm lịch năm 1288, toàn bộ cánh quân gồm 500 chiến
thuyền, sau năm tháng tung hoành ngang dọc trên non sông đất nước Đại Việt.
Trong trận này tổng lực đại binh thủy bộ giờ đã lâm vào cảnh chia hai
đường thủy bộ mà chạy về nước. Cánh thủy binh Nguyên-Mông do tướng Ô Mã Nhi chỉ
huy rút lui qua đường sông Bạch Đằng này, chính là đối tượng để đánh một trận
nhớ đời của tướng Trần Hưng Đạo.
Vẫn là trận địa cọc tuyệt vời của trận Bạch Đằng lần thứ nhất, nhưng đây
không phải là chiến trương đánh giặc khi giặc tiến vào mà là đánh giặc trên
đường rút lui tháo chạy ngược chiều từ trong dòng sông ra ngoài. Thời gian của
trận đánh không phải là giờ giấc của
thuỷ triều mà là hướng gió của một ngọn gió đông. Cách dẫn dụ theo đường nào và
vào lúc nào khi đến là rơi vào chiếc bẩy khổng lồ thứ ba này. Vì thế phải cũng
khác, càng phải khác là cách đánh của một lực lượng khổng lồ sau nhiều lần
trước mà là hết sức, quá sức đề phòng. So với sự phòng bị mưu lược của trận Bạch Đằng lần thứ hai, chỉ
có được đó chính là thiên tài quân sự của vị chủ tướng kiệt xuất mới có thể nắm
vững được, giải quyết được trọn vẹn những vấn đề lớn như thế nào trong muôn
vàng chiến sự, chiến trận và chiến công sông Bạch Đằng lần thứ ba..
Với công lao rất lớn của vị chủ tướng trân Bạch Đằng lần thứ ba cũng như
cả sự nghiệp kháng chiến giữ nước thời Trần đã vô cùng sứng đáng ngay sau đại
võ công sông Bạch Đằng được triều đình phong từ Quốc Vương lên Đại Vương. Nhưng
lòng dân mọi thời đại Trần Quốc Tuấn không chỉ là Hưng đại Vương mà còn được dự
vào hàng tiên thánh và trở thành đức thánh Trần và hơn thế nữa được sánh là
Ngọc Hoàng Thượng Đế.
Cùng với Ngô Quyền, Lê Hoàn, Trần Hưng Đạo chính là hợp thành bộ ba chủ
tướng của ba đại võ công lịch sử trên chỉ một dòng sông Bạch Đằng.
Như vậy, ba cuộc kháng chiến bảo vệ tổ quốc chống xâm lược Nam Hán, Nhà
Tống, Nguyên- Mông đều kết thúc thắng lợi, rõ ràng bằng những trận đánh ở trên
dòng sông Bạch Đằng. “ Thiên Hiệp” ấy
là chữ của Nguyễn Trãi đã nói về cái thế trời cho, tức là nói về các yếu tố
Thiên và địa của chiến trường sông Bạch Đằng. Ngay từ thời Trần đã có những tứ
thơ, lấy án văn rất lạ để nối tiếp về một vấn đề rất lớn trong chiến công Sông Bạch Đằng, ấy
là đâu phải chỉ có thiên hiệp, đâu phải chỉ có trời mà còn có người, còn có yếu
tố con người. Trong các sử sách và văn thư cổ thì người là yếu tố nhân hỏa sau
yếu tố thiên thời địa lợi, ở chỗ này được qui vào caí đức của nhà vua để cái
phận số của non sông-đất nước. Nhưng thật ra cái chính là cái thiên biến vạn
hóa của khoa học nghệ thuật quân sự do các vị chủ soái thiên tài của trận Bạch
Đằng trọng dụng trong hoàn cảnh, trường hợp rất khác nhau để tạo ta thế và lực,
để tạo ra thiên thời địa lợi và nhất là nhân hỏa trên tài năng quân sự kiệt
xuất của mình.
Tài liệu
tham khảo:
1.
Đại Việt sử kí toàn thư.
2.
Việt sử tiêu án.
3.
Lịch sử Việt Nam từ nguồn
gốc đến năm 1884: Nguyễn Phang Quang, Võ Xuân Đàn.
