Trong
phần thứ nhất của bài viết, tác giả đã phân tích để làm rõ hơn quá trình xuất
hiện và duy trì cơ chế lưỡng đầu về quyền lực chính trị ở Việt Nam từ thế kỷ
XVI – XVIII. Theo tác giả, “lưỡng
đầu chế” thời Lê - Trịnh không phải là cơ chế phân quyền, cũng không
phải là cơ chế tản quyền, là mà một trạng thái tồn tại đặc thù, kết quả của
sự đấu tranh, chuyển hoá giữa xu thế tản quyền và xu thế tập quyền.
Mọi
cơ chế quyền lực ở bất cứ thời đại và dân tộc nào một khi đạt tới trạng thái
định hình của một quá trình vận động đều hoặc tự lý thuyết hoá bản thân nó,
hoặc xác định sự tòng thuộc của nó đối với một (hay một vài) lý thuyết ý thức
hệ đã và đang lưu hành trong vùng văn hoá mà cộng đồng cư dân đó hiện
diện.
Cho
đến thời điểm hiện nay, người nghiên cứu nghiêm túc nếu muốn đề cập tới những
đặc điểm loại hình của các thực thể quyền lực đã từng tồn tại trong lịch sử
Việt Nam vẫn phải tự bằng lòng với điểm vươn tới xa nhất là vương triều do
Triệu Đà lập nên. Và, cần nói ngay rằng, đó là một thiết chế quyền lực mang
nhiều đặc điểm tương đồng loại hình với những thiết chế quyền lực hiện hữu ở
ngoại vi (périphérique), những thiết chế chịu ảnh hưởng, đồng thời là phản
hưởng đối trọng trong mối quan hệ với cả lý thuyết lẫn thực tế quyền lực trên
đất Hoa Hạ, Trung Quốc.
Khảo
sát lịch sử Việt Nam trong khung khổ từ thời điểm đất nước phục hồi chủ quyền
và độc lập (938) cho tới khi thực dân Pháp áp đặt được sự “bảo hộ” lên Đông
Dương (1884), hầu như mọi nhà nghiên cứu đều có thể dễ dàng thừa nhận rằng
những đặc điểm mang tính loại hình của các triều đại ở Việt Nam càng về sau
càng đậm tính chất Nho giáo hoá. Nói cách khác, những đặc điểm loại hình nhà
nước kiểu Nho giáo là những đặc điểm chủ đạo và xuyên suốt trong hơn chín thế
kỷ tồn tại của các thiết chế quyền lực thực tế trên xứ sở này.
Tuy
nhiên, cũng cần nhận thấy và khẳng định một thực tế phức tạp khác là, rất
hiếm những thiết chế quyền lực thực tế chỉ là sản phẩm của một lý luận quyền
lực nào đó, dù lý luận ấy có tự khẳng định là hoàn thiện đến đâu chăng nữa.
Hơn thế, trong toàn bộ lịch sử tồn tại của chúng, các thiết chế quyền lực đều
luôn có xu hướng tự điều tiết để thích nghi với hoàn cảnh cụ thể, bằng cách
bổ sung vào khung khổ lý thuyết của chúng những nguyên lý và xác tín của một
hay những lý luận khác về quyền lực, hoặc bằng cách tự đề xuất những khái
quát hoá mới. Việc bổ sung như vậy là điều kiện sống còn của các thiết chế
quyền lực hiện thực.
Khoảng
mươi lăm năm trở lại đây, trong khoa học xã hội ở nước ta, tuy chưa xuất hiện
những công trình nghiên cứu ghi dấu những bước đột phá, nhưng nhiều vấn đề
phong phú, phức tạp mà cả một thời gian dài bị né tránh hoặc được giải quyết
một cách chiếu lệ đã được đặt lại một cách nghiêm túc, khách quan hơn, nhiều
vấn đề mới cũng đã được đặt ra để suy nghĩ. Giữa những vấn đề thuộc lịch sử
Việt Nam được nêu ra hoặc được đặt lại ấy, có việc xem xét, đánh giá lại vai
trò của một số vương triều hay thế lực chính trị, như nhà Triệu, nhà Hồ, nhà
Mạc, nhà Nguyễn, các dòng chúa Trịnh, chúa Nguyễn… Riêng chủ đề “Chúa Trịnh -
vị trí và vai trò lịch sử” cũng đã thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên
cứu, với mốc cụ thể là cuộc Hội thảo khoa học do Tạp chí Nghiên cứu lịch sử -
Viện Sử học Việt Nam và Ban nghiên cứu và biên soạn lịch sử Thanh Hoá phối
hợp tổ chức năm 1995. Trong kỷ yếu của cuộc Hội thảo này, có khoảng chục bản
báo cáo trực tiếp hay gián tiếp đề cập tới vấn đề “cơ cấu chính quyền “kép”
Lê - Trịnh”. Tuy nhiên, với những gì đã được công bố, chưa thể coi vấn đề đã
được triển khai đúng với tầm quan trọng của nó. Bài viết này lựa chọn chính
vấn đề mà tác giả cho rằng còn cần được bàn tiếp, bàn thêm, sâu và kỹ hơn nữa
ấy.
I.
Quá trình xuất hiện và duy trì cơ chế lưỡng đầu về quyền lực chính trị ở Việt
Nam từ thế kỷ XVI – XVIII
Lịch
sử chính trị thế giới trên những nét đại thể có thể được khái quát thành hai
xu thế cơ bản là xu thế tập quyền và xu thế tản quyền. Trong bất cứ nền chính
trị hiện thực nào cũng chứa chất vô số những biểu hiện cụ thể của cuộc đấu
tranh giữa hai xu thế cơ bản ấy và mọi thiết chế chính trị đều là kết quả
hiện thực mang tính cụ thể - lịch sử của cuộc đấu tranh, chuyển hoá và tác
động qua lại phức tạp của hai xu thế này. Khi xu thế tản quyền bị khống chế
tối thiểu hoá thì mọi quyền cơ bản của con người cá nhân, nhất là quyền cơ
bản của mọi cá nhân thuộc tầng lớp bị cai trị, bị quản lý, bị lãnh đạo sẽ
không được bảo đảm; ngược lại, khi xu thế tập quyền tỏ ra yếu kém hoặc chưa
tới ngưỡng, thì không thể xuất hiện những chính quyền mạnh, nhà nước mạnh,
cộng đồng mạnh. Không thể có những cộng đồng mạnh mẽ đích thực nếu đó chỉ là
tập hợp của những cá nhân, cá thể yếu đuối, cũng không có những cá nhân hạnh
phúc đích thực và “phát triển bền vững” nếu họ không được bảo trợ bởi những
đại diện cộng đồng có đầy đủ sức mạnh. Tuy nhiên, trong lịch sử hiện thực,
những tương tác giữa cá nhân và cộng đồng bao giờ cũng thể hiện ra bằng những
mâu thuẫn biện chứng hết sức phức tạp; ở đó, những chu kỳ lịch sử thường
xuyên biểu hiện như là chu kỳ của những sự thay thế lẫn nhau của những xu thế
đó, dẫn tới những thành tựu thực tế cuối cùng là chúng làm tiền đề cho nhau
phát triển.
“Lưỡng
đầu chế” - hay “cơ cấu quyền lực kép” như có người định danh - ở Việt Nam
thời Lê - Trịnh không phải là một cơ chế phân quyền, càng không phải là cơ
chế tản quyền, mà là một trạng thái đặc dị, “nhộng tính”, xét cho cùng, là
một trạng thái tồn tại đặc thù, kết quả của một sự đấu tranh và “chuyển hoá
giữa các mặt đối lập” giữa xu thế tản quyền và xu thế tập quyền đang được đề
cập.
1.
Chưa có chứng cớ đầy đủ để khẳng định rằng, việc Nguyễn Kim vào năm 1533 tìm được
hậu duệ của vua Lê lưu lạc trong dân gian rồi dựng nên một “vương triều kháng
chiến” trên đất Lào và vùng thượng du Thanh Hoá để chống đối lại nhà Mạc là
một lối hành xử vượt ra ngoài khuôn mẫu hành xử chính thống của Nho giáo.
Khởi nguồn của một tham vọng quyền lực mang tính thế tập (ít nhất là bên cạnh
ngai vàng) chỉ thực sự bắt đầu từ triều đình nhà Lê đang phải đào vong này
khi Trịnh Kiểm, người con rể cả của Nguyễn Kim, ra tay giết em trai vợ (Tả
tướng Lãng quận công Nguyễn Uông), nhưng phải bỏ lại do cái chết bất đắc kỳ
tử.
Vào
năm 1558, khi Nguyễn Hoàng phải nhờ chị nói giùm với anh rể để được cử đi
trấn thủ vùng Thuận Hoá, do thế lực thực tế của tập đoàn Lê - Trịnh còn non
yếu, Trịnh Kiểm hẳn chưa thể nghĩ tới (mà cả Nguyễn Hoàng hẳn cũng chưa ngờ
được) đó chính là bước đầu tiên của một cuộc chia cắt đất nước kéo dài ngót
hai trăm năm. Chắc chắn Trịnh Tùng là người xứng đáng hơn hẳn Trịnh Cối trong
việc nuôi giữ và thực hiện tham vọng xác lập bằng được một quyền lực chính
trị hùng mạnh và vững bền lâu dài. Chính Trịnh Tùng đã ép anh mình lâm vào
tình thế phải đầu hàng nhà Mạc, đồng thời là người khi sự nghiệp Cần vương
trung hưng chưa thành (phải 20 năm sau mới chiếm lại được kinh đô) đã “can
đảm” giết cả vua Lê (Anh Tông). Không chỉ có vậy, Trịnh Tùng đã xuống tay
không thương tiếc đối với bất cứ ai, dù người đó từng là chiến hữu, từng là
tâm phúc, nếu phát hiện thấy ở “kẻ kia” những biểu hiện “dị chí” ngược lại
với lợi ích của cá nhân mình, trong đó có không ít người thuộc thân tộc họ Trịnh.
Tùng là hiện thân đầy đủ của thứ triết lý tự khẳng định nghiệt ngã: “Bất độc
bất anh hùng”.
Có
lẽ cần dừng lại đôi chút để làm rõ hơn nguyên nhân thực của việc Trịnh Tùng,
trong vòng 53 năm cầm quyền chính, đã giết đến 2 “đấng quân vương”.
Trong
Đại Việt sử ký toàn thư có viết: “Nhâm Thân, Hồng Phúc năm thứ nhất
(1572),… Tháng 3, Lê Cập Đệ (là viên dũng tướng có nhiều công lao, quan hàm
chỉ đứng dưới Trịnh Tùng, từng gắn bó với Tùng trong nhiều “phi vụ” – T.N.V.)
ngầm có chí khác, mưu giết tả tướng để đoạt binh quyền, từng rủ tả tướng (tức
Trịnh Tùng – T.N.V.) đi thuyền ra giữa sông để giết. Tả tướng biết được, mưu
ấy không thành. Từ đấy hai nhà thù oán nhau, bên ngoài thì giả vờ hiệp sức để
lo đánh giặc, nhưng bên trong thì đều ngờ nhau, đề phòng ám hại nhau.”… “(Mùa
đông tháng 11 năm đó), ngày 21, Lê Cập Đệ từng có chí khác, định mưu hại tả
tướng Trịnh Tùng. Tả tướng giả vờ không biết, gửi biếu nhiều vàng. Khi Cập Đệ
đến tạ ơn, Tùng sai đao phủ phục ở dưới trướng bắt giết đi rồi sai người nói
phao lên rằng Cập Đệ mưu làm phản, vua sai ta giết chết, tướng sĩ các người
không được sợ hãi, kẻ nào chạy trốn làm phản thì phải giết cả họ. Thế là quân
lính đều khiếp sợ, không ai dám hành động.
Bấy
giờ Cảnh Hấp và Đình Ngạn nói với vua rằng, “Tả tướng cầm quân, quyền thế rất
lớn, bệ hạ khó lòng cùng tồn tại với ông ta được”. Vua nghe nói vậy hoang
mang nghi hoặc, đương đêm bỏ chạy ra ngoài, đem theo bốn hoàng tử cùng chạy
đến thành Nghệ An và ở lại đó. Tả tướng bàn với các tướng rằng, nay vua nghe
lời gièm của kẻ tiểu nhân, phút chốc đem ngôi báu xuôi giạt ra ngoài. Thiên
hạ không thể một ngày không có vua (sic!), bọn ta và quân lính sẽ lập công
danh với ai được? Chi bằng trước hết hãy tìm hoàng tử lập lên để yên lòng
người, rồi sau sẽ đem quân đi đón vua cũng chưa muộn. Bấy giờ hoàng tử thứ
năm là Đàm (mới lên 7 tuổi – T.N.V.) ở xã Quảng Thi huyện Thuỵ Nguyên (Thọ
Xuân ngày nay), bèn sai người đi đón về tôn lập làm vua, đó là Thế Tông”(1).
Tiếp sau đó, Trịnh Tùng đã thực hiện lời ước “đi đón vua”: “Bấy giờ, (Tháng
Giêng, mùa xuân năm Gia Thái thứ 1,1573) Hồng Phúc Hoàng Đế xiêu giạt ở Nghệ
An, các hoàng tử Bách, Lựu, Ngạnh, Tùng đều theo đi. Tả tướng Trịnh Tùng sai
bọn Nguyễn Hữu Liêu tiến quân đến thành. Vua tránh ra ruộng mía. Bọn Hữu Liêu
quỳ ở ruộng nói: “Xin bệ hạ mau trở về cung để yên lòng mong đợi của thần dân
trong nước, bọn thần không có chí gì khác cả”. Bèn đem bốn con voi đực đón
vua trở về, sai bọn Bảng quận công Tống Đức Vi theo hầu, ngày đêm cùng đi.
Ngày 22 về tới huyện Lôi Dương. Hôm ấy vua băng. Bấy giờ Tả tướng Trịnh Tùng
sai Tống Đức Vi ngầm bức hại vua rồi nói phao là vua tự thắt cổ. Dâng tôn
hiệu là Anh Tông Tuấn hoàng đế”(2).
Cần
lưu ý rằng, Lê Duy Bang (lúc lên ngôi vua là Lê Anh Tông) vốn chỉ là cháu bốn
đời của Lê Trừ (anh trai thứ hai của Lê Lợi). Sau khi Trung Tông mất (mới 22
tuổi) mà không có con nối dõi, việc Trịnh Kiểm “cất công” tìm và tìm được
người này là “giống cũ” “mang gieo” (như giai thoại vẫn đồn rằng đó là lời
khuyên mà cũng là kế sách của Nguyễn Bỉnh Khiêm dành cho Trịnh Kiểm) là một
hành vi đầy tính quyền biến. Cũng chắc chắn rằng, dưới con mắt của Trịnh
Tùng, ông vua này không mấy thiêng, thậm chí trở thành người bạc phận. Với
một người sớm tỏ ra có “hùng tài đại đởm” như thế (Tùng làm tất cả những việc
“kinh thiên động địa” như vừa đề cập khi chỉ mới 22 – 23 tuổi!), những ông
“vua đất sét” sẽ chẳng bao giờ là người đáng để tôn trọng. Kể từ đây, theo lẽ
tự nhiên, tất cả các đời vua Lê tiếp sau đó càng ngày càng xa với dòng chính
thống. Do vậy, đối với các chúa Trịnh, việc lập lên hay phế bỏ, thậm chí giết
chết bất cứ vị vua nào đều “dễ như thò tay lấy đồ vật trong túi”.
Tham
chính 53 năm, trong đó có đến 50 năm ngự trên đỉnh cao nhất của tập đoàn Lê -
Trịnh (1573 – 1623), nói theo lối sử xưa là “trải thờ 4 đời vua”, Trịnh Tùng
đã giết 2 vua, về quan hệ là ông cháu.
Cho
tới Trịnh Sâm, dù cũng có những thời điểm chao đảo nhất định, họ Trịnh đã tạo
được tới 9 đời chúa có thực quyền, chấp chính suốt từ năm 1545 đến năm 1782.
Xét về thực chất, trong các vương triều lớn từng hiện hữu trong lịch sử Việt
Nam, có lẽ không có một vương triều nào nắm được thực quyền lâu đến như vậy.
Đối chiếu tuổi thọ và thời gian ở ngôi của các vua Lê với tuổi thọ và thời
gian nắm quyền của các chúa Trịnh (cho đến vị Chúa nắm được thực quyền cuối
cùng) song hành trên trục thời gian, dễ dàng nhận thấy số phận của các vua Lê
mong manh:
-
Trịnh Kiểm (1503 – 1570) cầm quyền 25 năm
-
Trịnh Tùng (1549 – 1623) cầm quyền 53 năm
-
Trịnh Tráng (1577 – 1657) cầm quyền 30 năm
-
Trịnh Tạc (1606 – 1682) cầm quyền 25 năm
-
Trịnh Căn (1633 – 1709) cầm quyền 27 năm
-
Trịnh Cương (1689 – 1728) cầm quyền 19 năm
-
Trịnh Giang (Khương) (? – 1740) cầm quyền 12 năm
-
Trịnh Doanh (1719 – 1767) cầm quyền 27 năm
-
Trịnh Sâm (1739 – 1782) cầm quyền 15 năm
Trong
số các vị chúa nói trên, người bị coi là “yếu kém” nhất là Trịnh Giang, nhưng
chính ông chúa này lại là người bức tử Lê Đế Duy Phường (1732), sau khi vu
cho vị vua này tội “thông dâm với cung phi của Chúa trước”(?), bêu riếu bằng
cách giáng làm Hôn Đức Công rồi giết.
Ứng
với các đời chúa nói trên là 16 đời vua, mà thực chất là 15 người:
-
Lê Trang Tông (Duy Ninh) (1515 - 1548) ở ngôi 15 năm
-
Lê Trung Tông (Huyên) (1535 – 1556) ở ngôi 8 năm
-
Lê Anh Tông (Duy Bang) (1532 – 1573) ở ngôi 16 năm
-
Lê Thế Tông (Duy Đàm) (1567 – 1600) ở ngôi 27 năm
-
Lê Kính Tông (Duy Tân) (1588 – 1619) ở ngôi 20 năm, con rể Trịnh Tùng, bị
chính Trịnh Tùng bức phải thắt cổ chết.
-
Lê Thần Tông (Duy Kỳ) (1607 – 1662) ở ngôi 2 lần, nhường ngôi 6 năm, cộng làm
vua 38 năm.
-
Lê Chân Tông (Duy Hựu) (1630 – 1649) được Thần Tông nhường ngôi 6 năm (1643 –
1649), 20 tuổi thì mất.
-
Lê Huyền Tông (Duy Vũ, Cương mục chép là Duy Củ) (1654 – 1671) lên ngôi lúc 9
tuổi, ở ngôi 9 năm.
-
Lê Gia Tông (Duy Hợi – có bản chép Duy Cối) (1660 – 1675) lên ngôi lúc 11
tuổi, ở ngôi 4 năm. (Thần Tông là cha của cả 3 vua chết trẻ này).
- Lê Hy Tông (Duy Hợp, cũng là con Thần Tông, khi Thần
Tông mất mới hoài thai 4 tháng), (1663 – 1716), ở ngôi 29 năm, nhường ngôi
làm thượng hoàng 12 năm.
-
Lê Dụ Tông (Duy Đường) (1680 -1731), ở ngôi 25 năm, nhường ngôi làm thượng
hoàng 2 năm
-
Lê Đế Duy Phường (? – 1735) Con thứ Lê Dụ Tông nhưng vì là cháu ngoại Trịnh
Cương, nên được Trịnh Cương chọn làm Thái tử và buộc Dụ Tông nhường ngôi.
Nhưng chỉ được 3 năm, khi Trịnh Cương đột ngột mất, thì ông vua xấu số này bị
“tân chúa” là Trịnh Giang vu hãm, bị giết chết cùng năm với việc Giang chọn
anh trai Duy Phường làm vua kế vị.
-
Lê Thuần Tông (Duy Tường) (1699 - 1735) ở ngôi 4 năm. Con trưởng Dụ Tông,
được Trịnh Giang chọn lập sau khi phế Duy Phường.
-
Lê Ý Tông (Duy Thìn, Cương mục chép là Thận) (1719 – 1759), ở ngôi 6 năm
(1735 – 1740), bị Trịnh Doanh ép phải nhường ngôi cho Duy Diêu là con trưởng
của Thuần Tông.
-
Lê Hiển Tông (Duy Diêu) (1717 – 1786), ở ngôi 46 năm, là ông vua duy nhất của
triều Lê sống đạt tới ngưỡng 70 tuổi, cũng là ông vua bị thế nhân nghị bình
là nhu nhược, vô tích sự bậc nhất trong các vua chúa! Hẳn Lê Hiển Tông là ông
vua mà các đời chúa Trịnh “mong mỏi” nhất, nên mới được “tại vị” lâu nhất.
Quyền
lực của phủ chúa là điều không ai phải nghi ngờ. Về cách thức mà các chúa
Trịnh nói chung chọn người kế vị ngai vàng, có lẽ đoạn văn sau đây của Cương
mục phản ánh điển hình và mang nhiều hàm ý hơn cả:
“Giang
lập Duy Thận, em nhà vua lên ngôi, đổi niên hiệu, đại xá. Duy Thận, con thứ
mười một của Dụ Tông và là em Thuần Tông. Lúc ấy Duy Thận 17 tuổi, kém Duy
Diêu, con cả nhà vua (hoàng trưởng tử) 2 tuổi. Nhưng Trịnh Giang e rằng Duy
Diêu tuổi đã trưởng thành, và nhận thấy Duy Thận là cháu ngoại bà Thái phi Vũ
Thị (vợ Trịnh Cương ), trước kia vẫn nuôi nấng ở trong phủ, thân cận yêu
thương có phần dễ kiềm chế. Giang mới nói thác ra rằng diện mạo Duy Thận
giống như tiên đế, nên quyết ý lập làm vua. Bầy tôi không ai dám nói gì cả.
Ngày Giáp Ngọ, làm lễ cáo Thái Miếu, ngày Bính Thân lên ngôi vua (tức Ý
Tông)… (Quốc sử quán triều Nguyễn, Khâm định Việt sử thông giám cương mục.
t.2, Bản in của Nxb Giáo dục, Hà Nội, 1998, tr.494).
Nhưng
có một vấn đề khác cần bàn rõ hơn: phải chăng uy quyền của “vế thứ hai” trong
phương trình, tức uy quyền của vua Lê, rộng hơn, của cung đình các vua Lê,
như vẫn được khẳng định xưa nay, chỉ là ảo, mang tính chất thuần tuý tượng
trưng, “ngồi chơi xơi nước”?
|
2. Quả là các chúa Trịnh đã dùng “trăm phương ngàn kế” để vô hiệu
hoá vai trò của các vua Lê, không ngần ngại sử dụng cả những biện pháp bạo lực
tàn độc quyết liệt nhất. Kết quả là, trong khoảng thời gian hơn hai trăm năm
“đồng tồn tại”, không một vị vua nào của nhà Hậu Lê (Lê Trung hưng) thể hiện
được mình trong nền chính trị hiện thực với tư cách người làm chủ quốc gia, làm
chủ vương triều. Căn cứ vào sử liệu, không một người quan sát hay nhà nghiên
cứu nghiêm túc nào từng dành cho các vua Lê thời ấy những lời nhận định, đánh
giá tích cực. Tuy nhiên, bất chấp những điều đó, chỉ tính từ năm 1592 trở đi
(thời điểm tập đoàn Lê - Trịnh chiếm lại được kinh đô Thăng Long, chính thức
trở lại vị thế quyền lực chính trị trung ương) cho đến khi Lê Chiêu Thống rước
quân Thanh vào, các vua Lê vẫn là “những vị quốc chủ” – đó không đơn giản chỉ
là hình thức. Có nhiều lý do có sức nặng hiện thực hơn người ta vẫn tưởng khiến
cho các vua Lê duy trì được vị thế tuy mong manh, lay lắt mà vẫn khá bền vững
ấy.
Lý
do quan trọng đầu tiên: vương quyền của nhà Lê là điều kiện sống còn để duy trì
sự tồn tại của thế lực chính trị họ Trịnh. Trên thực tế, việc họ Mạc giành được
ngôi vua vốn đã diễn ra trong một bối cảnh lịch sử đặc biệt rối ren, bởi từ sau
thời điểm Lê Hiến Tông mất (1504), quyền lực nhà nước trung ương đã bắt đầu
khủng hoảng. Hơn 20 năm tiếp theo, cho đến 1527, có đến 5 vị vua thay thế,
tranh giành, sát hại lẫn nhau. Triều chính càng rối ren, việc giành quyền lực
thực tế càng dễ dàng, và trên thực tế, quyền lực đó nằm trong tay các võ tướng
nắm được bộ phận binh quyền chủ yếu nhất. Chưa bao giờ trong lịch sử Việt Nam
lại xuất hiện những ông vua bị cả người trong lẫn ngoài nước định danh là “vua
quỷ”, “vua lợn” như Tương Dực, Uy Mục. Kẻ bề tôi đầu tiên dám giết vua là một
người họ Trịnh: Trịnh Duy Sản (1516), một người họ Trịnh khác - Trịnh Duy Đại -
thực hiện một hành vi không tiền khoáng hậu tiếp theo: cướp vua nhỏ mới được
lập chưa kịp định niên hiệu (là Quang Trị, 8 tuổi) mang về Tây Đô. Đám quần
thần võ tướng còn lại bèn nhanh chóng tìm lập ngay một “vua nhóc” khác (mới 14
tuổi). Một thời gian sau do không hình thành nổi vương triều với ông vua mình
cướp mang đi ấy, Trịnh Duy Đại giết Quang Trị. Nhưng số phận và hình tích của
Chiêu Tông Thần Hoàng đế cũng chẳng thể tốt lành. Lời cẩn án của sử thần đời
sau thiết tưởng quá rõ: “… ở ngôi 7 năm, bị Mạc Đăng Dung giết, thọ 26 tuổi,
chôn ở lăng Vĩnh Hưng. Bấy giờ trong buổi loạn lạc, quyền bính không ở trong
tay, bên trong thì nghe lời xiểm nịnh gian trá, bên ngoài thì lại ham mê săn
bắn chim muông, ngu tối bất minh, ương ngạnh tự phụ, bị nguy vong là đáng lắm!”(3).
Việc
Mạc Đăng Dung cướp ngôi vua Lê, giết cả hai vua (Chiêu Tông và Cung Hoàng) vào
năm 1527 diễn ra yên ả, không gây xáo trộn gì đáng kể. Sử thần Đăng Bính về sau
bàn rằng, “Trong lúc ấy, các đại thần cả triều đều trơ mắt ngậm miệng, người nọ
liếc trộm người kia… Lúc bấy giờ, kẻ quyền gian thế lớn, bọn thần hạ khác lòng,
thiên tử bị cô lập ở trên, cả triều không một ai có thể uỷ thác được, muốn
không sụp đổ, có thể được không?”(4). Thật ra, cũng có một người dám bày tỏ sự
bất đồng, đó là Trương Phu Duyệt, thượng thư Lại bộ, cự nự từ chối việc nhân
danh vua Lê thảo chiếu nhường ngôi cho Mạc Đăng Dung. Còn thì cả 56 “khai quốc
công thần” của nhà Mạc, tức là “bộ sậu” của vương triều cũ, hầu như đều yên vị,
dẫu vương quyền đã đổi chủ!
Vào
thời điểm Nguyễn Kim tìm được hậu duệ của vua Lê rồi dựng cờ Cần vương trên đất
Ai Lao (1533), nhà Mạc đã kịp làm cho “nước giàu dân mạnh”. Chính sử thần nhà
Lê về sau cũng phải thừa nhận rằng, vào thời gian đó, “họ Mạc ra lệnh cấm người
các xứ trong, ngoài không được cầm giáo mác và dao nhọn, can qua, cùng những
binh khí khác hoành hành trên đường đi. Ai vi phạm thì cho phép quan ty bắt
giữ. Từ đấy, người buôn bán và kẻ đi đường đều đi tay không, ban đêm không còn
trộm cướp, trâu bò thả chăn không phải đem về, chỉ cần mỗi tháng xem lại một
lần, có khi sinh đẻ cũng không biết được là gia súc của mình. Trong khoảng vài
năm, người đi đường không nhặt của rơi, cổng ngoài không phải đóng, được mùa
liên tiếp, trong cõi tạm yên”(5). Việc trị nước an dân của nhà Mạc, nếu không
bị can qua làm rối loạn và gián đoạn, hẳn đã có thể đạt tới những thành tựu đầy
ấn tượng.
Vậy
thì lý do gì khiến cho lòng người vẫn không nhất tâm hướng theo chính quyền nhà
Mạc, một chính quyền dù sao cũng ít nhiều đáp ứng được những nguyện vọng tối
thiểu của cư dân nông nghiệp là “an cư lạc nghiệp”? Lời chiếu vào dịp thu phục
lại kinh đô Thăng Long năm 1592, tuy về danh nghĩa là do vua Lê ban ra, song
chắc chắn đã được Trịnh Tùng cân nhắc, suy ngẫm từng câu chữ, giải thích phần
nào lý do chính yếu: “Nhà nước ta, Thái Tổ Cao hoàng đế ứng mệnh trời, thuận
lòng người, thừa cơ mở vận, theo nghĩa lớn dẹp hung tàn, được thiên hạ rất
chính đáng (T.N.V. nhấn mạnh), quy mô dựng nước đã rộng lớn lại lâu dài. Thái
Tông Văn hoàng đế nối lời dạy bảo, xướng suất kẻ dưới; Nhân Tông Tương hoàng đế
rạng công người trước, rõ sáng đức xưa; Thánh Tông Thuần hoàng đế sáng lập pháp
chế, mở ra muôn đời văn minh; Hiến Tông Duệ hoàng đế kê xét điển chương, chấn
chỉnh bốn phương rường mối.
Mọi
điển chương pháp độ để giữ cơ nghiệp đã tường tận và đầy đủ cả rồi (T.N.V. nhấn
mạnh). Các đời truyền nối, mưu lớn công to, mở mang phò tá, đều theo lẽ chính,
người sau có thể giữ mãi đời đời”(6).
Nói
theo ngôn ngữ trước đây, vương triều Lê sơ, kể đến Lê Hiến Tông, đã góp vào
lịch sử nước nhà những kỳ tích lớn lao cả về võ công, lẫn về văn trị. Xét đoạn
lời chiếu đã dẫn bằng cái nhìn lịch sử chính trị học ngày nay, có thể nhận định
rằng, những lời lẽ đó, về cơ bản, là xác đáng.
So với
nhà Lê, nhà Mạc không có võ công gì đáng kể đối với đất nước, không những thế,
còn bị “bêu tên” nặng là “bán nước”, nhẹ là “làm nhục quốc thể”, mà về văn trị
cũng không có gì mới mẻ, vượt lên cao, đi xa hơn một cách đáng kể, tuy ở một
vài phương diện có những bước tiến nhất định, so với thời kỳ hưng thịnh của nhà
Lê. Mô hình tổ chức và quản lý xã hội trong lịch sử Việt Nam đạt tới trạng thái
cổ điển của một hình thái lịch sử là dưới triều Lê Thánh Tông, vị hoàng đế sáng
danh nhất trong lịch sử quốc gia – dân tộc. “Lòng người” - chủ yếu là “dân ý”,
“dân tâm”,- vẫn “quyến luyến nhà Lê” là một sự thật lịch sử. Có thể coi đó là
lý do căn bản nhất để ngôi vị hoàng đế của nhà Lê vẫn được duy trì như một
thành tố quan trọng của cơ chế quyền lực.
Không
bàn tới hành trang, nhân cách và tài năng của từng vị chúa Trịnh cụ thể, từ góc
nhìn vĩ mô, có thể khẳng định rằng sự tồn tại của ngôi chúa và bộ máy quyền lực
phái sinh của phủ chúa bên cạnh ngôi vua không đem lại được những đóng góp mang
tầm lịch sử khác biệt về chất vì lợi ích quốc gia – dân tộc. Nếu gác việc
khuông phò, giúp rập triều đình nhà Lê ra ngoài, vương phủ Trịnh tộc không còn
lý do tồn tại.
Suốt
hơn 200 năm tồn tại của chính quyền Lê - Trịnh, triều đình vẫn được phân biệt
một cách bắt buộc đối với phủ liêu. Cũng trong suốt thời gian đó, nếu từ phía
các chúa Trịnh chưa bao giờ nguôi khát vọng “xoá sổ” Lê Triều, từ Trịnh Kiểm,
Trịnh Tùng cho tới Trịnh Sâm đều “mong mỏi đến cháy lòng” được tự xưng là Trẫm,
được bá quan tung hô “vạn tuế”, và mọi toan tính lẫn hành vi hiện thực đầy rẫy
để thực thi khát vọng đó đều nhất loạt có chung một kết cục là thất bại. Trong
khi đó, từ phía các vua Lê và hoàng tộc, từ phía nhiều ông quan phụng sự triều
đình, thậm chí từ cả nhiều thành viên xuất sinh từ gia tộc họ Trịnh vẫn thường
xuyên xuất hiện những cá nhân hoặc nhóm người muốn lật nhào ngôi chúa, dẹp bỏ
cái “vương phủ” mà họ nhất tề coi là nghiệp chướng và sẵn sàng tiến hành khi có
cơ hội. Nhận thức ấy, tâm thế ấy cũng là nhân tố thường trực ở sĩ dân trong
nước, khiến “bạo loạn” nhân danh việc chống lại kẻ “bức hiếp vua ta” vẫn đời
nối đời diễn ra.
Không
thể khẳng định một cách giản đơn rằng, ngôi vua của các vua Lê chỉ là chiếc
ngai vàng vô hồn trống rỗng, dù đa số các ông vua nhà Lê từ thời trung hưng trở
đi là vô vị. Cá nhân là một chuyện, cơ chế lại là chuyện khác. Đó là một chân
lý sơ đẳng cần phải được nhận thức trong chính trị học!
Cơ
chế lưỡng đầu về quyền lực là một thực tế lịch sử thời Lê - Trịnh.
Xét
từ một góc độ khác, ngôi vị của nhà Lê càng trở nên tất yếu trong các quan hệ
đối ngoại, vượt ra ngoài phạm vi lãnh thổ Đàng Ngoài. Nếu các chúa Trịnh truất
bỏ và thay thế ngôi vị của vua Lê, chắc chắn các chúa Nguyễn ở Đàng Trong cũng
không vì lý do gì mà không tự lập thành một quốc gia thực thụ. Cũng chắc chắn
rằng, trong mối quan hệ ngoại giao với triều đình nhà Minh rồi sau đó là triều
đình nhà Thanh, họ Trịnh không làm cách gì để được các Thiên tử của “Thiên
triều” thừa nhận quốc hiệu An Nam, tước vị An Nam quốc vương. Đó là chưa nói
rằng, nhìn vào lịch sử cận đại, họ Trịnh cũng được các sử gia chính thống xem
xét không khác gì nhà Mạc, thậm chí còn tệ hại hơn!
(1)
Đại Việt sử ký toàn thư, t.3. Nxb Văn hoá, Hà Nội, 2000, tr.232-235.
(2)
Đại Việt sử ký toàn thư, t.3. Sđd., tr.238.
(3) Đại Việt sử ký toàn thư,
t.3. Sđd., tr.127.
(4) Đại Việt sử
ký toàn thư, t.3. Sđd., tr.174.
(5) Đại Việt sử ký toàn thư,
t.3. Sđd., tr.182.
(6) Đại Việt sử ký toàn thư,
t.3. Sđd., tr.284-285.
Tiếp
tục những vấn đề đã được phân tích ở phần thứ nhất, trong phần thứ hai của bài
viết, tác giả đã luận giải sự tương tác giữa lý luận Nho giáo với thực tiễn
chính trị Việt Nam từ sau khi chủ quyền quốc gia dân tộc được khôi phục; phân
tích làm rõ thực chất của kết cấu lưỡng đầu chế thời Lê - Trịnh. Đồng thời, tác
giả cũng đưa ra những nhận xét, đánh giá của mình về những hệ quả đa chiều do
cơ chế này để lại.
II.
Lưỡng đầu chế thời Lê - Trịnh trong sự quy chiếu với lý luận về quyền lực chính
trị của Nho giáo
1.
Lý luận Nho giáo về quyền lực chính trị và ngôi vị quân chủ
Xem xét từ khởi nguyên, Nho giáo là một học thuyết có quá
trình hình thành rất lâu dài, có thể là lâu dài bậc nhất trong lịch sử các học
thuyết tôn giáo - chính trị - triết học từng được biết tới. Xét từ góc độ lý
luận về quyền lực, Nho giáo không phải là học thuyết duy nhất và cũng không
phải là toàn bộ lý luận về quyền lực từng xuất hiện và “hành thế” trên đất nước
Trung Hoa cổ đại.
Ngay
từ thời điểm loài người thoát dần ra khỏi trạng thái bầy đàn tự nhiên, đã lần
lượt xuất hiện những nỗ lực định hướng tổ chức và quản lý xã hội “theo kiểu con
người”. Một trong những công việc có tầm quan trọng hàng đầu được đặt ra để cân
nhắc, suy tư và thử nghiệm là việc tìm đáp án cho câu hỏi nên tổ chức, quản lý
và lãnh đạo xã hội theo những quy mô, tính chất nào. Đương nhiên, đáp án thích
hợp, đúng hơn, tối ưu chỉ có thể phát lộ dần qua một quá trình dằng dặc những
thí nghiệm xã hội. Thử và sai, lại thử, lại sai. Qua mỗi lần thử và sai ấy là
tội ác, là xương máu, sinh mạng. Nhưng dù sao, đó cũng là “những đau khổ” khó
tránh khỏi mà nhân loại phải trải qua để có được những tiến bộ, những bước phát
triển.
Như
đã nói trên, trong mọi thời đại, mọi xã hội đều tiềm tàng hai xu thế nghịch
chiều của sự hình dung về quy mô và kết cấu quyền lực, đó là xu thế tập quyền
và xu thế tản quyền. Trên đất Trung Hoa xưa, ngay từ khi chưa xuất hiện các suy
tư và những nhận định khái quát hoá thành các “giáo”, các “thuyết”, thì thực tế
của tồn tại xã hội đã buộc người cầm quyền phải đưa ra và thực hiện những giải
pháp thực tiễn. Thư tịch còn lại đến nay cho phép người nghiên cứu hình dung về
hai lối ứng xử quyền lực nghịch lưu ấy, một là, hậu lai được đại diện
phát ngôn bởi những người thuộc phái Lão - Trang, hai là, có tông thống
truyền thừa vững chắc và lâu dài hơn hẳn trong lịch sử, đó là Nho giáo. Với
nghị luận “Thiên địa bất nhân, dĩ vạn vật vi sô cẩu”, “Thiên địa vô công, thánh
nhân vô danh”, các đại biểu lỗi lạc nhất của phái Lão Trang đã dễ dàng hình
dung về một lối tổ chức và cai trị thuần giản: “tiểu quốc, quả dân”, lối ứng xử
xã hội “bất tranh, vô cầu”, lối sống “vị ngã, tự tại”. Con đường “tuyệt thánh
khứ trí”, “phi mệnh, vô thượng” cũng là sự lựa chọn của nhiều “yếu nhân” thuộc
nhiều “phái, giáo” khác nhau trong Bách gia chư tử.
Lịch
sử Trung Quốc hiện thực đã không vận hành theo hướng đó, mà ngược lại, vận hành
theo quỹ đạo càng ngày càng tích hợp những yếu tố tập quyền. Dĩ nhiên, các bước
lựa chọn của lịch sử về mô hình và tính chất của bộ máy quyền lực đã diễn ra
trên xứ sở này thông qua vô số những chuyển động quanh co, phức tạp, nhiều khi
dường như hỗn loạn, mất hướng. Tuy vậy, quan sát trên trục thời gian và bằng
những đại lượng métrique vĩ mô, sẽ không khó khăn để nhận ra sự tồn tại
hiện thực hoá của cái “cảm hứng lịch sử” vươn cao, vươn xa, tới tận quy mô “Mục
tiêu của chúng ta là toàn thế giới”(Mao Trạch Đông). Các bậc thánh vương Nho
giáo Trung Hoa xưa coi “bốn biển là nhà”, nên nhất định phải “nắm thiên hạ
trong lòng bàn tay” (“doãn chấp quyết trung”).
Lựa
chọn con đường xây dựng mô hình quyền lực chuyên chế, lối kiến tạo cộng đồng xã
hội theo hướng đại thống nhất, đại tập trung vốn là sự lựa chọn từng xuất hiện
một cách “tiền lý luận” trong thực tế cai trị thời cổ đại. Chính vì vậy, trong
số các lý luận về trị nước của Bách gia chư tử thời Xuân thu - Chiến quốc, Pháp
gia và Nho gia - các học thuyết điển hình nhất theo xu hướng này - đã được cân
nhắc để vận dụng vào thực tiễn. Chúng tôi từng cho rằng, điểm chung lớn nhất
của hai học thuyết mà khi được triển khai vận dụng vào thực tế đã trở thành hai
kẻ thù chính trị “bất cộng đái thiên” (không đội trời chung) này chính là sự
nhất trí tôn sùng đến mức tuyệt đối hoá, thần thánh hoá địa vị của “đế vương”. Những
điểm khác biệt quan trọng nhất giữa hai học thuyết này nằm ở cách xác định địa
vị, vai trò và thân phận của những tầng lớp, thành phần dân cư còn lại và ở
những biện pháp cơ bản, chính yếu để đạt tới mục tiêu “lý tưởng”.
Việc
Nho giáo được lựa chọn và trở thành ý thức hệ độc tôn kéo dài hơn hai ngàn năm
trong lịch sử chính trị Trung Quốc, hàng nghìn năm trong lịch sử chính trị Nhật
Bản, Triều Tiên, Việt Nam đã tạo ra áp lực khổng lồ, đè nén và ngăn chặn có
hiệu quả mọi định hướng dân chủ hoá, đồng thời tạo ra tính chính đáng
(légitimité - legitimacy) cho sự đàn áp, tiêu diệt nhằm vào mọi tổ
chức, lực lượng hay hoạt động chống đối lại định hướng tập trung, thống nhất và
chuyên chế đó của nhà nước trung ương. Với tư cách một lý luận ý thức hệ,
nghĩa là lý luận về quyền lực thống trị, Nho giáo đã tìm ra một thứ bảo bối để
duy trì địa vị “dường như không thể bị thay thế” của nó, đó chính
là sự đảm bảo về lòng trung thành tuyệt đối và vô điều kiện của mọi tín đồ của
học thuyết này đối với ngôi vua, vị trí quyền lực tối cao, duy nhất cá thể hoá
ở mỗi và mọi thời điểm cụ thể, một dòng họ chính thống duy nhất xét trong quan
hệ truyền thừa giữa các đời.
2.
Tương tác giữa lý luận của Nho giáo với thực tiễn chính trị Việt Nam kể từ thời
điểm khôi phục chủ quyền quốc gia dân tộc và thực chất của kết cấu lưỡng đầu
chế thời Lê - Trịnh
Cần
thiết phải khái lược lại cung đường mà các vương triều ở Việt Nam đã trải qua
kể từ năm 938 trở đi để nhận thức về tính khuynh hướng trong nền chính trị hiện
thực ở Việt Nam, nhằm lý giải một cách thuyết phục về đặc điểm của cách cai trị
ở từng triều đại cụ thể.
Trước
hết, xin trích dẫn một vài dòng từng bàn trước đây liên quan đến vấn đề đang
được đề cập.
“Trong
số các sử gia đời trước, Ngô Thì Sĩ là người đề cao Ngô Quyền nhất, song có lẽ
đúng mức hơn lại là lời bàn của Ngô Sĩ Liên: “Nhà Tiền Ngô khởi lên, không
những có công đánh giặc thắng lợi, lại còn đặt ra trăm quan, dựng ra nghi lễ
trong triều, định màu sắc các đồ mặc, cũng đã thấy sơ qua về quy mô đế vương;
thế mà hưởng ngôi vua không được lâu dài, chưa thấy có kết quả gì về chính trị,
thật là đáng tiếc”(1). Điều mà Ngô Sĩ Liên gọi là “chưa thấy có kết quả gì về
mặt chính trị” thể hiện ra ngay sau khi Ngô Quyền mất: (em vợ là) Dương Tam Kha
cướp ngôi của cháu, tự xưng là Bình Vương. [Cần chú rằng, Dương Tam Kha là con
trai Dương Đình Nghệ. Trong cách hình dung của tôi, loại trừ một số quan lại
gốc Hán, loại nhân vật nổi bật trên sân khấu chính trị Việt Nam suốt từ thời Lý
Bôn, Triệu Quang Phục qua Phùng Hưng,… đến tận lúc này là người hào trưởng.
Vai trò của hào trưởng còn kéo dài cho đến tận Lê Lợi, anh em nhà Tây Sơn… Đây
là một loại hình nhân vật lịch sử xứng đáng được dành cho một chuyên khảo
riêng].
Có
độc lập, có chủ quyền, nhưng chưa dễ có ngay kinh nghiệm cũng như lý luận tổ
chức xã hội theo hướng một nhà nước tập quyền thực thụ. Lịch sử chính trị Việt
Nam thế kỷ thứ X là lịch sử của một sự vươn tới, vừa phải chấm dứt trạng thái
lệ thuộc, vừa phải tự mình khẳng định và trưởng thành, khắc phục tình trạng
“bán quốc gia” (demie-d’états). Bản chất của “Loạn thập nhị sứ quân” là gì? Đó
là tình trạng entropie cố hữu, nạn cát cứ và trạng thái kém phát triển
cố hữu của tư duy chính trị và trình độ tổ chức xã hội. Cái “kết quả về chính
trị” mà Ngô Sĩ Liên yêu cầu chính là việc cho ra đời một nhà nước có quy mô dân
tộc, thống nhất được cả lãnh thổ hành chính lẫn quyền lực đối với mọi tầng lớp
và mọi khu vực cư dân. Nhà Đinh ra đời năm 968 đã đáp ứng những đòi hỏi đó của
lịch sử. Như vậy, chúng ta hiểu rõ tại sao các tác giả - mà không chỉ các tác
giả, bởi đằng sau họ là cả vua và triều đình - của hai bộ sử lớn trước đây đều
lấy mốc 968 làm năm khởi đầu cho phần chính biên hay bản kỷ, còn
trước đó là tiền biên hay ngoại kỷ.
Nếu
nhà Đinh có công lớn trong việc lập nên một triều đại mà cùng với triều đại ấy
là sự khởi đầu của một nhà nước dân tộc tập trung và thống nhất, thì công lao
lịch sử của nhà Tiền Lê là củng cố, khẳng định nhà nước đó, trước hết và chủ
yếu là thông qua võ công. Cả Đinh Bộ Lĩnh lẫn Lê Hoàn (và có thể kể thêm Đinh
Liễn) đều là những võ tướng, những thiên tài quân sự lỗi lạc. Chính quyền mà họ
xây dựng nên, tương tự và nói theo cách lỗ mãng của Lưu Bang Hán Cao Tổ, là “Nãi
ông mã thượng nhi đắc thiên hạ”. Quả “Bạo lực là bà đỡ của chính quyền”.
Tuy nhiên, thật khó mà yên ổn lâu dài với ý định giữ gìn chính quyền và phát
triển xã hội nếu chỉ dựa vào sức mạnh bạo lực. Nhà Lý ra đời như một bước đột
biến của phong cách và trình độ tư duy chính trị trong lịch sử Việt Nam”(2).
Trong
lịch sử Việt Nam, chắc chắn rằng chỉ những triều đại được lập nên thông qua con
đường dẹp loạn thành công, “quy giang sơn về một mối”, hoặc ra đời sau một cuộc
chiến chống ngoại xâm, hoàn thành sứ mạng giải phóng dân tộc thì mới đắc nhân
tâm, mới có điều kiện để tồn tại lâu dài. Không ai đặt vấn đề nghi ngờ tính
chính thống của những triều đại như thế. Ngay một số triều đại mà sự xuất hiện
từng gây ra những phản ứng dữ dội từ góc độ đạo thống như nhà Tiền Lê, nhà
Trần, thì sau khi đạt tới những võ công hiển hách, nhất là trong công cuộc
chống ngoại xâm, đều được coi là “trắng án”. Ngược lại, cũng với cách làm như
các triều đại kia, nghĩa là qua chính biến cung đình mà cướp lấy ngôi vua,
nhưng nếu về sau không đạt tới công tích gì trong việc chống ngoại xâm, thì đều
nhất loạt bị coi là “nguỵ”, là “nhuận”. Đó là “thân phận” của nhà Hồ, nhà Mạc
và phần nào của nhà Nguyễn trong quan hệ với nhà Nguyễn Tây Sơn. Vậy là đã có
một sự tương tác giữa tinh thần Nho giáo với những tiêu chí riêng của tinh thần
dân tộc, của lịch sử tư tưởng dân tộc.
Họ
Trịnh chỉ dám ép vua Lê phong vương tước cho mình và duy trì cơ chế thế tập
ngôi vị khi về cơ bản, đã đánh dẹp được các lực lượng đối lập, chủ yếu là các
lực lượng cát cứ địa phương còn trung thành với nhà Mạc. Nhưng đó không phải là
một sự thống nhất, tập trung trọn vẹn. Từ sau khi tập đoàn Lê - Trịnh quay lại
kinh thành Thăng Long, rất nhiều hào kiệt địa phương vẫn tiếp tục nổi lên cát
cứ, tự lập, dù với danh nghĩa khuông phò một triều đại cũ nào đó, bất phục họ
Trịnh nên tiếp tục ngọn cờ “dẹp Trịnh phò Lê” hay tự mình xưng hùng, xưng bá,
mưu đồ chiếm lấy một phương. Nhìn nhận rằng cục diện quốc gia trên tổng thể đã
có thể thống nhất hoá trở lại, sau hơn ba mươi năm cơ hồ né sang một bên, âm
thầm chuẩn bị lực lượng đợi chờ cơ hội, khiến cho Trịnh Tùng không khỏi nghi
ngại, vào năm 1593, chỉ một tháng sau khi vua Lê trở lại Thăng Long, Nguyễn
Hoàng dặn dò kỹ lưỡng Nguyễn Phúc Nguyên, người đã được lựa chọn lưu lại tiếp
tục nắm giữ vùng Thuận Quảng để tính kế lâu dài, tự mình đã “đích thân đem
tướng sĩ, voi ngựa thuyền ghe về Kinh lạy chào, đem sổ sách về binh lương,
tiền, lụa, vàng bạc, châu báu, kho tàng của hai trấn Thuận Hoá và Quảng Nam
dâng nộp”(3). Từ thời điểm đó cho tới năm
1600, Nguyễn Hoàng ở lại Thăng Long, tích cực đến mức đáng ngạc nhiên trong
việc tham gia “tiễu phạt” đối với các nhóm cát cứ ở Đàng Ngoài, trong đó có
những trận do ông “xung phong tình nguyện”, cũng có những trận do Trịnh Tùng
nhân danh vua Lê ban lệnh. Hầu hết các chiến dịch mà Nguyễn Hoàng tham gia và
trực tiếp cầm binh quyền như thế đã kết thúc thắng lợi. Giá mà Nguyễn Hoàng
phải trả cho các chiến dịch đó là hai người con trai của ông bị tử trận (đều
được vua Lê chúa Trịnh ghi nhận và tưởng thưởng), cùng nhiều cháu con khác và
nhiều thuộc tướng trung thành dưới quyền. Ngay cả khi “nhìn gần”, nhận thấy
rằng cục diện chính trị tại chỗ của tập đoàn Lê - Trịnh chưa thể một sớm một
chiều thống nhất, ốn định, với quyết tâm một lần nữa “dứt áo ra đi”, chính thức
thực thi ý đồ cát cứ, Nguyễn Hoàng vẫn để lại ở kinh đô nhiều gia đình nhỏ của
con, cháu, kể cả hai người con trai khác còn sống và tiếp tục nhận quan tước
của Lê - Trịnh.
Việc
ra đi lần này của Nguyễn Hoàng gây nên một cú sốc lớn cho triều đình nói chung,
cho chính Trịnh Tùng nói riêng. Trịnh Tùng đã hoảng sợ đến mức mang vua Lê chạy
trở lại Tây Đô, tức trở lại “căn cứ địa” cũ!
Có
lẽ cũng nên lưu ý thêm một chuỗi sự kiện có ý nghĩa phức tạp ngược chiều nhau,
diễn ra ngay trước thời điểm Nguyễn Hoàng quyết định trở về Thuận Hoá. Họ Vũ ở
Đại Đồng liên tục thay đổi thái độ, khi quy phục, khi quay lưng, thậm chí phát
động cả những “cuộc chiến nhỏ” để ít nhất khẳng định mình là một thế lực mà họ
Trịnh cần tính tới; ở nhiều vùng khác nhau thuộc Đàng Ngoài, bên cạnh “dư đảng
nguỵ Mạc” liên tục nổi lên chống đối, hàng chục kẻ khác cũng tuyên bố bất phục,
“tiếm xưng” nhiều loại danh hiệu khác nhau, tổ chức nên những đội quân “phản
loạn” với quy mô khác nhau, trong đó khá nhiều kẻ tự xưng vương hiệu, thậm chí
xưng “đế”. Sau sáu năm kể từ ngày trở lại vị trí chính quyền trung ương, liên
tục đánh dẹp các cuộc nổi dậy ở các địa phương, cảm thấy mình đã đủ công tích
để được đối xử hoàn toàn theo “quy chế” khác, Trịnh Tùng đã thực thi một loạt
những hành vi hướng tới việc tiếm vị. Trong mối quan hệ đối ngoại hệ trọng
nhất, khi các sứ thần đứng đầu là Phùng Khắc Khoan chưa thể đòi lại được cho
vua Lê danh vị An Nam Quốc Vương, Trịnh Tùng lại xin được cho riêng mình những
ân sủng từ phía “Thiên triều”: “Tháng 3 (1599), quan Tả giang nhà Minh Trần Đôn
Hựu lại sai Vương Kiến Lập mang ngựa tốt, đai ngọc, mũ xung thiên sang cho tiết
chế Trịnh Tùng, xin kết tình láng giềng và gửi hai tấm thiếp, trong viết 8 chữ
“Quang hưng tiền liệt, định quốc nguyên huân” (quang phục nghiệp xưa, công đầu
định nước). Tiết chế Trịnh Tùng đối đãi rất hậu, sai người hộ tống về nước”.
Liền ngay sau đó, tháng 4, Tùng đã đòi được vua Lê lễ tấn phong cho mình làm Đô
nguyên suý tổng quốc chính thượng phụ Bình An Vương. Không phải là trùng hợp
ngẫu nhiên, khi chính thời điểm đó, sử thần lại “vô tư” chép rằng: “Tháng Tư,
ngày mồng 7, có nhiều sao băng xuống nội điện hành tại, một góc điện Kính Thiên
bị sập”. Thế rồi tháng 8, ngày 16, nguyệt thực, ngày 23, “Sao Thái Bạch phạm
vào sao Thái Ất”, ngày 24, vua (Thế Tông) băng. “Bấy giờ, Bình An Vương cùng
với triều thần bàn là thái tử không thông minh mẫn tiệp (trong khi chính
Trịnh Tùng đang rất cần dựng lên một ông vua với đặc điểm như vậy - T.N.V.),
bèn lập con thứ là Duy Tân”. Việc Nguyễn Hoàng tạo cơ hội rồi bốc luôn bản bộ
trở lại Thuận Hoá, Trịnh Tùng run sợ đưa vua về Thanh Hoá đã khiến kinh thành
một lần nữa trở nên vô chủ, Mạc Kính Cung bèn đem quân đánh tới. “Thế rồi, quan
viên tướng sĩ trong nước cùng rước Kính Cung tới Kinh sư”(4).
Xem
cục diện chính trị Việt Nam trong vài thế kỷ tiếp theo, không thể không thừa
nhận ý kiến của sử gia Trần Trọng Kim khi ông cho rằng, sở dĩ họ Trịnh không
(hoặc chưa) cướp ngôi vua Lê vì còn e dè họ Mạc, nhà Minh, và họ Nguyễn ở Đàng
Trong. Cần bổ sung thêm rằng, họ Trịnh không cướp (và không cướp nổi) ngôi vua
Lê vì chưa thể có cơ hội và cách thức gì khẳng định mình có được tính chính
đáng của ngôi vị. Chính với ý nghĩa ấy mà sự tồn tại của ngôi vua Lê mới
trở thành “điều kiện cần”, cung cấp tính hợp thức, hợp “đạo lý” cho sự điều
hành chính trị của phủ chúa Trịnh. Cũng chắc chắn rằng, sự tồn tại của ngôi vị
vua Lê đã khiến tham vọng của các chúa Nguyễn Đàng Trong, kể cả những thời điểm
“thịnh trị” nhất của chính quyền này, trở nên dè dặt. Vào giữa thế kỷ XVII,
chúa Nguyễn đã mở rộng “cơ đồ” lên gấp nhiều lần so với hai trấn Thuận Quảng
trước đó. Từ năm 1657 trở về sau, các danh sĩ Bắc Hà dần dần quy phục chúa
Nguyễn ngày càng đông (nói chung trong khoảng thời gian 200 năm được coi là cát
cứ, kẻ sĩ “ra Bắc vào Nam”, thay thầy đổi chủ là hiện tượng phổ biến, nhưng
dòng chảy Nam tiến mạnh mẽ hơn chiều ngược lại). Vào năm 1816, chúa Nguyễn Phúc
Chu thấy tiềm lực đã mạnh dự tính việc mang quân
“Bắc phạt”. Tuy nhiên, vào giữa thế kỷ XVIII, Nguyễn Phúc Khoát dù đã chính
thức dùng đến vương hiệu, đổi chính dinh làm đô thành, với
các thuộc quốc xưng là Thiên vương, thì trong văn thư vẫn dùng niên hiệu và quốc
hiệu nhà Lê, không định tên nước riêng, các vương tử vẫn xưng là công tử. Chỉ
xét riêng trong quan hệ với các chúa Nguyễn, nếu các chúa Trịnh ở Đàng Ngoài
cướp ngôi của vua Lê, chắc chắn các chúa Nguyễn đã hành động khác, và vì thế,
cục diện quốc gia đã biến đổi theo hướng khác.
Dù
có lập ra lục phiên để cướp chức năng của lục bộ, chọn hết người
có năng lực đưa sang phủ liêu để vô hiệu hoá triều đình, song bộ
máy quyền lực ở phủ chúa xét trên toàn thể vẫn không thành một kết cấu
hoàn chỉnh. Thực tế thật mỉa mai: phong độ đế vương được coi là lý tưởng, điển
hình lại là thứ phong độ mà phần nào được Lê Hiển Tông “thật thà” nói ra: “Chúa
chịu điều lo, ta hưởng cái vui”. Bậc chân chúa, theo cách hình dung của Nho
giáo chính thống, một khi “thiên hạ” đạt tới cảnh thái bình, chỉ việc “rủ áo
quay mặt về phương Nam” (chính Nam diện) để cho mọi kẻ dưới lai kinh
triều yết, “như Bắc thần ở nguyên một chỗ khiến các sao khác cứ thế mà chầu
về”. Các chúa Trịnh, chỉ tính các vị chúa có thực quyền và được coi là có năng
lực chính trị, tất cả lại đều tự thể hiện mình là những người đầy đủ khả năng chấp
chính, mà không ai đạt tới được hoặc tự cho phép mình thể hiện ra là có
phong độ “an nhiên tự tại” kiểu “đế cách” như Nho giáo vẫn hình dung.
Khác với quy chế của các triều đại theo Nho giáo điển hình, là các triều đại
thực hành “hồi tỵ chế” nghiêm ngặt (không đưa nhiều người thuộc hoàng tộc tham
dự triều chính, dù tước vị vẫn cao nhất, bổng lộc vẫn hậu nhất, thân phận đương
nhiên vẫn ngất ngưởng trùm đời), họ Trịnh tuy đã đành luỹ thế dự phần chung
đỉnh, gia tộc tràn ngập công khanh, rốt cuộc vẫn chủ yếu đảm đương phần việc
duy trì sức mạnh bạo lực cho cái cơ cấu quyền lực kép đó, mà không thể trở
thành một triều đình thực thụ. Nói khác đi, phủ chúa tự thể hiện chủ yếu
với tư cách bộ phận chuyên chế quân phiệt trong một cấu trúc tổng thể lớn hơn
là một nhà nước chuyên chế quan liêu - dẫu có biến dạng ít nhiều song về cơ
bản, vẫn là nhà nước chuyên chế kiểu Nho giáo. Chính từ quyền lực của phủ chúa,
mà người nghiên cứu dễ dàng quan sát thấy những thành phần tư tưởng và kỹ năng
cai trị kiểu Pháp gia trong một lối kết hợp kiểu “Nho Pháp tỉnh dụng” vốn là
công thức cai trị kinh điển của các triều đại Nho giáo từ Hán Vũ đế trở đi
trong lịch sử Trung Quốc.
Không
phải là họ Trịnh không có người làm quan văn, nhưng số lượng người xuất sinh từ
gia tộc này đảm nhiệm các vị trí quan trọng thuộc hàng “văn giai” rất thưa
thớt, thậm chí là tính đếm được khá dễ dàng. Tuyệt đại đa số công khanh của
họ Trịnh là võ quan, hầu như các vị trí quan trọng nhất của “võ ban”
đều do người của họ Trịnh chiếm giữ. Ngay trong tước vị mà các chúa Trịnh
lựa chọn để gắn với tên tuổi mình qua sự chuẩn y hình thức của các vua Lê, thì
(có ngẫu nhiên chăng?) chưa bao giờ thiếu vắng các từ ngữ thể hiện quyền năng
là người “đứng đầu mọi lực lượng vũ trang”, phải luôn luôn gắn chặt với vị trí
tổng tư lệnh quân đội. Trong vài thế kỷ, người trong thân tộc các chúa Trịnh
luôn là người đứng đầu bộ máy quyền lực của tứ (nội) trấn cũng như của vùng đất
thang mộc là Thanh Hoá.
Do
phải thường xuyên chăm chút những công việc võ bị, họ Trịnh trên thực tế đã
không quán xuyến được nhiều công việc đáp ứng khuôn thước của một xã hội Nho
giáo nhấn mạnh đòi hỏi cuối cùng phải là “đức trị”, “văn trị”. Không phải là
ngẫu nhiên khi thế kỷ XVII lại vắng vẻ tên tuổi các bậc danh nho trong lịch sử
văn hoá, văn học Việt Nam, mà giữa những tên tuổi được coi là đáng kể còn lưu
lại, danh tính của các tác giả thuộc Đàng Trong lại cơ hồ nổi bật hơn, dù cho
mãi tới các thế kỷ sau, sĩ phu Bắc Hà vẫn được coi là đại diện của nền học vấn
và khoa cử Việt Nam. Vũ trung tuỳ bút của Phạm Đình Hổ, Kiến văn tiểu
lục của Lê Quý Đôn đều nhấn mạnh sự thối nát của khoa cử và giáo dục từ
thời Lê Trung hưng cho tới nửa sau thế kỷ XVIII. Ngay con trai của Lê Quý Đôn là
Lê Quý Kiệt cũng chỉ có học vấn sơ sài, tư cách hèn kém, thuê người thi hộ, gây
họa cho toàn bộ các khảo quan lẫn đề điệu. Bản thân Lê Quý Kiệt bị lột hết danh
hiệu, bị trả về quê “hoàn dân thụ dịch, chung thân bất đắc ứng thí”. Sử chép:
“Quý Kiệt, con Quý Đôn. Kỳ đệ tứ khoa này (Ất Mùi 1775), Quý Kiệt cùng Đinh
(Thì) Trung đổi quyển cho nhau để làm bài. Việc bị lộ, Đinh (Thì) Trung phải
tội lưu đi Yên Quảng, Quý Kiệt phải trở về làm dân. Đinh (Thì) Trung nhân phát
giác bức thư riêng của Quý Kiệt và cáo tố là do Quý Đôn chủ sự. Trịnh Sâm lấy
cớ Quý Đôn là bậc đại thần, bỏ đi không xét, mà luận thêm tội Quý Kiệt, bắt
giam cầm ở ngục cửa Đông”(5).
Con trai của một người được coi là nhà bác học xuất sắc nhất trong lịch sử thời
quân chủ Việt Nam, cùng bản thân nhà bác học ấy, với gia thế là vọng tộc nối
đời, mà còn như thế, nói gì đến người khác!
Nhưng
nếu phần đông các võ tướng thời Lê - Trịnh đều “nương thân tướng phủ”, đều là
thần hạ trung thành của các chúa Trịnh, thì bên phía văn thần, tình hình lại
không hoàn toàn đơn giản. Thấm nhuần sâu sắc, chí ít là sâu sắc hơn các võ
tướng, những nguyên lý tinh thần của nền chính trị Nho giáo, khá nhiều văn thần
đã thể hiện lòng trung nghĩa không phải với vương vị của các chúa Trịnh, mà là
với ngai vàng của các vua Lê. Cuối năm Giáp Ngọ (1774), tưởng rằng cơ hội phế
bỏ nhà Lê đã chín muồi (quân đội Bắc Hà do Hoàng Ngũ Phúc đứng đầu đã vượt sông
Gianh, tiến chiếm được đô thành của các chúa Nguyễn là Phú Xuân, đuổi gia tộc
này chạy dạt vào tận Nam Bộ), Trịnh Sâm sai một văn thần là Vũ Trần Thiệu mang
biểu văn sang nhà Thanh xin loại bỏ vua Lê, phong tước hiệu Quốc vương cho
mình. Nghi ngờ động cơ thực của chúa khi cử mình đi sứ (bởi lý do hình thức của
chuyến đi chỉ là việc tiến cống theo thông lệ), Vũ Trần Thiệu đã mở niêm phong
xem tờ biểu. Biết rõ sự tình, ông đốt bỏ rồi uống thuốc độc tự tử. Chuyến đi sứ
bất thành mà tham vọng của Trịnh Sâm cũng theo đó bất thành.
Nho
giáo là học thuyết tuyệt đối hoá ngôi vua, các bậc thánh nhân Nho gia khởi đầu
từ Khổng Tử giáo huấn và truyền đến muôn đời cho môn đồ nguyên lý “tôn quân
thân thượng”, luôn chỉ được tự coi mình xa lắm là làm đến công hầu khanh
tướng, giỏi giang lắm là làm người “tả phù hữu bật”, “thượng trí quân,
hạ trạch dân”, coi bất cứ hành vi nào đụng chạm đến ngôi báu đều là đại
nghịch bất đạo, đáng bị khép vào những hình phạt khủng khiếp nhất, quyết
liệt nhất mà không đáng được một mảy may tha thứ hay thương tiếc. Nho giáo cũng
là học thuyết chủ trương một nền nhân chính (chính trị nhân đức), coi
việc binh, việc hình, việc thảo phạt chinh tru đều là
“tòng quyền”, là điều miễn cưỡng, “thánh nhân bất đắc dĩ phải dùng”. Triều đình
Nho giáo hoá mạnh mẽ là triều đình trọng văn hơn võ, tuy cũng hiểu rằng duy trì
sức mạnh bạo lực là điều kiện tối thiểu cho sự tồn tại của bất cứ một triều đại
nào, bất cứ loại chính quyền nào. Tinh thần ấy thấm sâu vào tiềm thức của mọi
nhà nho xuất chính, vi chính, đến mức về sau, một người văn võ kiêm toàn, từng
là một vị Nho tướng thực hiện việc “thảo phạt” khắp mọi miền đất nước, giành
thắng lợi trong vài chục cuộc chiến lớn nhỏ như Nguyễn Công Trứ, mà khi “Luận
kẻ sĩ” cũng viết rằng:
Văn
dìu cánh phượng yên trăm họ
Võ
thét oai hùm dẹp bốn phương
Gặp
hội thái bình văn trước võ
Võ
nào dám sánh khách văn chương
Tính
tất yếu của quyền lực của các chúa Trịnh không nằm trong việc khai triển, thực
thi các nguyên lý “hành chính” của Nho giáo. Theo tôi, quyền lực đó chỉ tất yếu
khi nó đáp ứng (dù không trọn vẹn) một nhu cầu của sự phát triển hiện thực của
lịch sử Việt Nam, đó là nhu cầu loại bỏ mọi thế lực cát cứ, phân tán, mọi biểu
hiện của “chủ nghĩa địa phương”, cũng tức là loại bỏ mọi tham vọng của những cá
nhân mơ một sự nghiệp “xưng bá đồ vương”, “anh hùng nhất khoảnh”, loại bỏ thứ
triết lý thiển cận “rừng nào hổ nấy”, phục vụ cho sự thống nhất quốc gia, sự
toàn vẹn của dân tộc - điều tối cần thiết để có thể tồn tại được bên cạnh một
“thiên triều” tuy đã là một (những) đế chế khổng lồ, nhưng chưa bao giờ nguôi
tinh thần “hiếu đại tham công”, cái hứng thú được “tám phương triều cận”. Trong
lịch sử Việt Nam, cục diện “loạn thế” diễn ra, trừ khi có ngoại xâm, thì chỉ có
thể là khi không tồn tại một chính quyền trung ương đủ mạnh với những biện
pháp, phương thức cai trị uyển chuyển thích hợp. Chính sự tồn tại của một thứ
quyền lực thế tập bên cạnh và thường xuyên lấn lướt ngôi vua của nhà chúa là
nguyên nhân làm nảy sinh và trì dưỡng thứ tham vọng “Nghênh ngang một cõi
biên thuỳ. Thiếu gì cô quả thiếu gì bá vương”. Chính sự tồn tại của ngôi
chúa đã kích thích sự xuất hiện của vô số các cuộc nổi loạn của “anh hùng hào
kiệt bốn phương”, rồi chính các chúa Trịnh, vì sự yên nguy của vương phủ và bản
thân mình, chứ không chỉ vì sự yên nguy của ngôi vua hay của sơn hà xã tắc,
phải dốc sức dốc lòng “phù nghiêng đỡ lệch”, tự mình làm anh hùng thời loạn rồi
cũng tự mình phải trở thành “anh hùng bát loạn”.
III.
Những hệ quả đa chiều
Ở
trên phần nào đã sơ bộ trình bày một số hệ quả dễ thấy nhất mà cơ chế lưỡng đầu
Lê - Trịnh đã mang vào lịch sử quốc gia - dân tộc. Nhìn toàn cục, cơ chế quyền
lực kép thời Lê - Trịnh đã tác động một cách đa chiều đối với sự phát triển của
lịch sử Việt Nam, cả khi cơ chế đó đang tồn tại lẫn khi nó không còn tồn tại
nữa.
Trước
hết, cơ chế này đã làm phức tạp hoá, và vì thế làm dai dẳng thêm cuộc nội
chiến Lê - Mạc. Tôi không bàn ở đây về tính chính đáng của vương
triều Mạc, mà chỉ đơn giản trình bày một nhận thức rằng nếu triều đình Lê Trung
hưng - như các triều đại lớn trong lịch sử Trung Quốc (chẳng hạn, các triều đại
Hán, Đường, Tống, Minh) từng phải trải qua những lần trùng hưng, vẫn là thế -
được phát động và duy trì bởi một nhóm chứ không phải một người đóng vai trò
then chốt quá lâu (dẫn đến sự lộng quyền, rồi đến những âm mưu phế lập, cao hơn
nữa là tham vọng thay thế), thì sự lớn lên nhanh chóng của triều đình kháng
chiến này là điều có thể dễ dàng hình dung được. Cần chỉ rõ rằng, suốt trong
mấy thập kỷ nội chiến Lê - Mạc (nội chiến Nam - Bắc triều) tính chính đáng của
quyền lực tối cao ở cả hai phía đều liên tục gây nên sự phân tâm, phân thân của
rất nhiều “yếu nhân”. Lê Bá Ly, Nguyễn Thiến, Nguyễn Khải Khang…, hàng
loạt trọng thần, thậm chí tể thần, trạng nguyên của nhà Mạc đã dễ dàng, vì
những nguyên cớ trực tiếp có khi dường như không đâu, quy hàng Lê - Trịnh.
Nhưng theo chiều ngược lại, không ít những “nhân vật cộm cán” từ phía Lê -
Trịnh cũng đã quy thuận và được nhà Mạc trọng dụng thực lòng. Điển hình nhất
trong số này là trường hợp Trịnh Cối, anh ruột Trịnh Tùng. Bị chính em ruột
mình (Trịnh Tùng) bức hại bởi mục tiêu cướp binh quyền liền ngay sau cái chết
của Trịnh Kiểm, Trịnh Cối “không còn đường nào khác” bèn mang theo cả quân,
tướng bản bộ, cả mẹ, cả vợ con đầu hàng nhà Mạc. Và nhà Mạc đã “thành thực”
dùng Trịnh Cối trong bộ máy của mình. Khi Trịnh Cối chết, nhà Mạc không chỉ trả
lại cho phía Lê - Trịnh linh cữu để mai táng đúng bản quán, mà còn trả kèm toàn
bộ gia quyến, kể cả mẹ Trịnh Cối - cũng tức mẹ Trịnh Tùng, con gái Nguyễn Kim,
chị ruột của Nguyễn Hoàng, vợ Trịnh Kiểm, tổ mẫu của dòng chúa Trịnh. Không
phải đợi đến mãi sau này, vào năm 1738, khi theo Lê Duy Mật (dòng tôn thất nhà
Lê) chống sự chuyên quyền của họ Trịnh, bị họ Trịnh bắt, văn thần Phạm Công Thế
(giữ chức Đông Các hiệu thư) bị chất vấn rằng, “Nhà ngươi là người trong khoa
giáp làm sao lại đi theo bọn phản nghịch” đã đưa ra một câu trả lời “thấm đẫm
tinh thần thời đại”: “Công Thế cười nói: “Danh phận không sáng tỏ đã lâu rồi,
còn phân biệt thế nào là thuận với nghịch được nữa?”. Rồi, vươn cổ chịu chém,
không một chút nào khuất phục nao núng”(6),
thì vấn đề “tính chính thống” mới thành câu hỏi lớn, mà ngay từ thời
điểm giữa cuộc chiến Lê - Mạc ấy, những trăn trở về đòi hỏi chính danh
- định phận đã khiến hầu hết những người trong cuộc, kể cả những kẻ đã ở
thượng đỉnh quyền lực, trở nên khó ăn nói, khó lòng hành xử một bề. Loại người
hành xử như Nguyễn Quyện “sáng Mạc, chiều Lê, tối lại Mạc” không phải là hiếm,
cũng không hoàn toàn đáng bị coi là loại người bất nghĩa tráo trở, “vô nguyên
tắc”. Loại người khi theo, khi phản, khi ngoài cuộc, khi vỗ tay vào, thực bụng
quy thuận hay trá hàng… rất đông nhưng khó phân định hư thực hay xấu, tốt.
Chính bởi vậy mà Nguyễn Kim phải chịu chết chỉ vì miếng dưa hấu từ tay một
(trá) hàng tướng nhà Mạc “kính dâng lên chủ suý”. Một trong những người tâm
phúc “bàn định kế sách lâu dài” với Nguyễn Hoàng mấy ai ngờ lại là Mạc Cảnh Huống,
một người thuộc tôn thất nhà Mạc, không rõ bởi lý do gì đã rời bỏ vương triều
này từ sớm, để rồi “toàn tâm toàn ý” phụng sự chúa Tiên, người lúc bấy giờ chỉ
mới manh nha những ý đồ gây dựng “đại nghiệp”.
Một
trong những nhân vật nổi tiếng bậc nhất sống vào thời điểm “vọng động can qua”
Lê - Mạc ấy là Nguyễn Bỉnh Khiêm. Từng có rất nhiều ý kiến, công trình nghiên
cứu, bình phẩm về nhân vật lịch sử này, nhưng thuỷ chung, lời giải đáp rốt ráo
về lập trường chính trị - xã hội của Nguyễn Bỉnh Khiêm vẫn cần được coi là
thiếu vắng. Là một trong những vị trạng nguyên nổi danh vào bậc nhất, Nguyễn
Bỉnh Khiêm từng xuất chính với nhà Mạc mấy đợt, quan hàm thực từng giữ lên tới
Thị lang, chưa nói rằng khi mất lại được chính vua Mạc tế lễ, vinh phong tước
Trình Quốc công, quan hàm Tể tướng, khiến dân sở tại (Vĩnh Lại) thờ làm phúc
thần. Theo lẽ thường, Nguyễn Bỉnh Khiêm phải “sống làm tôi nhà Mạc, chết làm
thần (hay ma) nhà Mạc” mới phải. Tuy nhiên, kết hợp tài liệu của cả chính sử
lẫn dã sử lại để xem xét sẽ thấy, Nguyễn Bỉnh Khiêm dường như vừa là “trọng tài
giám sát” tất cả các trận đấu quyền lực, vừa tham dự một cách không hề vô tư
vào các diễn biến và có tác động trực tiếp đến (những) kết quả cuối cùng. Với
nhà Mạc, thì ngón tay trỏ “Cao Bằng tuy thiểu khả dung sổ thế” đã biến vương
triều này thành một “sứ quân” cát cứ, truyền tiếp thêm 7 đời sau. Với họ
Nguyễn, thì hầu như ai cũng biết tới lời mách nước lẫy lừng của Trạng Trình
“Hoành Sơn nhất đái, vạn đại dung thân” đã thực sự là khởi đầu cho một dòng
chúa, một triều vua, tuy có đứt gãy bầm dập, nhưng vẫn có thể tính dấu ấn lịch
sử của dòng họ quyền lực này từ năm 1533 đến tận năm 1945! Với Lê - Trịnh, ông
chính là người đưa ra lời khuyên chúa Trịnh (Kiểm) hãy đừng “thanh lý” ngôi
vua, cứ “thờ Phật mà ăn oản”, cả khi “mùa mất, giống xấu” thì cũng nên “tìm
giống cũ mà gieo”. Vậy là đẻ ra cái “lưỡng đầu chế” không tiền khoáng hậu trong
lịch sử, tồn tại hai trăm năm có lẻ. Không thể nói Nguyễn Bỉnh Khiêm “vô can”
trước cảnh “năm bè bảy cánh” của cục diện chính trị Việt Nam ít nhất hàng thế
kỷ tiếp theo đó.
Hệ
quả lớn thứ hai do cơ chế lưỡng đầu trực tiếp gây ra là việc xuất hiện thế lực
các chúa Nguyễn ở Đàng Trong, dẫn đến việc chia cắt đất nước, cũng kéo dài ngót
hai thế kỷ. Hệ quả này thực sự phức tạp, không thể chỉ xem xét một chiều là tốt
hay xấu. Có lẽ, trong trường hợp này, cần đến một cái nhìn Lão Trang mới thấu
triệt mọi lẽ: hoạ là điểm khởi đầu của phúc, phúc là nơi ẩn nấp của hoạ.
Hệ quả lớn thứ ba của lưỡng đầu chế Lê - Trịnh, như phần
trên ít nhiều đã đề cập, là sự xuất hiện không dứt của những cuộc nổi loạn
“trên mọi miền Tổ quốc”. Cả một thời kỳ dài trước đây, giới sử học định danh
cho phần lớn những cuộc nổi loạn này là “khởi nghĩa nông dân”, gắn cho chúng
những ý nghĩa to tát về đấu tranh giai cấp, thậm chí là cách mạng xã hội. Ở
đây, chúng tôi chưa có điều kiện bàn sâu về loại hiện tượng này, chỉ xin nêu
ngắn gọn rằng thật khó mà chia sẻ cái lịch sử quan đó. Rất cần có những cuộc
thảo luận khoa học nghiêm túc trở lại đối với chủ đề hết sức nhạy cảm này.
Thực
tế, lưỡng đầu chế thời Lê - Trịnh để lại hệ quả đa dạng và phức tạp trên hầu
hết các lĩnh vực khác nhau của tồn tại xã hội, từ kinh tế, chính trị đến văn
hoá, giáo dục, cả trong sinh hoạt vật chất lẫn đời sống tinh thần. Thực tế đó
gây biến động, xáo trộn và đổi thay trong nhiều mối quan hệ giữa các tộc người
trong khối cộng đồng cư dân nước Việt, trong cả các quan hệ đối ngoại với các
quốc gia và cộng đồng dân cư láng giềng. Những hệ quả đó cũng không khó quan
sát thấy trong đời sống tín ngưỡng, tôn giáo lẫn trong những bước chuyển khó
quan sát hơn, như quỹ đạo vận hành của lịch sử quốc gia dân tộc. Chắc chắn
rằng, cần có những công trình nghiên cứu có quy mô để làm sáng tỏ thêm những
“công án” này.r
(*)
Phó giáo sư, tiến sĩ, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn.
(1) Dẫn theo Quốc sử quán triều
Nguyễn. Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Sđd , t.I, tr. 91.
(2)
Xem thêm: Trần Ngọc Vương. Cấu trúc và diễn tiến hệ tư tưởng ở Việt Nam đầu
thời Lý. In trong Kỷ yếu Hội thảo khoa học Lý Công Uẩn và vương triều Lý
(kỷ niệm 990 năm Thăng Long - Hà Nội). Nxb Đại học Quốc gia. Hà Nội, 2001.
(3) Đại Việt sử ksý toàn thư.
Sđd., t.3, tr.287.
(4)
Đại Việt sử ký toàn thư. Sđd., t.3, tr.330.
(5)
Khâm định Việt sử thông giám cương mục. Sđd., t.2, tr.724 - 725.
(6)
Khâm định Việt sử thông giám cương mục. Sđd., t.2, tr.501.
