Xung đột trong quan hệ quốc tế
Xung đột quốc tế là sự tương tác có tính cưỡng
bức, được thể hiện rõ giữa các quốc gia, các cộng đồng đối kháng với nhau. Đó
là quá trình các bên xung đột tìm cách làm tổn hại, gián đoạn hoạt động hoặc
tiêu diệt lẫn nhau (1). Xung đột quốc tế mang tính rất đa dạng, được biểu hiện
ở nhiều hình thức khác nhau. Có thể là chiến tranh thế giới, chiến tranh khu
vực, chiến tranh giữa hai quốc gia hoặc trong lòng một quốc gia có sự can
thiệp, hậu thuẫn của các lực lượng bên ngoài, hoặc cũng có thể là những cuộc
bạo động, chính biến, những cuộc khủng hoảng chính trị, ngoại giao, quân sự,
tranh chấp biên giới, lãnh thổ, những bất đồng quan điểm, các cuộc chạy đua
tranh giành ảnh hưởng.
Những năm gần đây, chỉ trong khu vực châu Á đã
xảy ra hàng loạt các cuộc xung đột quốc tế với quy mô, mức độ và tính chất khác
nhau: khủng hoảng hạt nhân trên bán đảo Triều Tiên, tranh chấp về chủ quyền các
hòn đảo giữa Nhật Bản và Hàn Quốc, giữa Nhật Bản và Trung Quốc, giữa Nhật Bản
và Nga, căng thẳng giữa Trung Quốc, Hàn Quốc và Nhật Bản xoay quanh cuốn sách
giáo khoa lịch sử của Nhật Bản, căng thẳng giữa Trung Quốc và Đài Loan về việc
tuyên bố độc lập của Đài Loan, tranh chấp về lãnh thổ ở Biển Đông giữa các nước
trong khu vực, cuộc chiến với phiến quân Hồi giáo ở các đảo miền Nam
Phi-lip-pin, tranh chấp vùng biển giữa In-đô-nê-xi-a và Ma-lai-xi-a, tranh chấp
giữa Ma-lai-xi-a và Thái Lan, giữa Thái Lan và Cam-pu-chia. Ngoài ra, còn xảy
ra rất nhiều các cuộc xung đột, khủng hoảng khác ở châu lục và trên thế giới.
Các cuộc xung đột quốc tế rất đa dạng về hình thức, mức độ, quy mô, tính chất
và đối tượng tham gia.
Dưới góc độ phân tích của chủ nghĩa Mác -
Lê-nin, nguồn gốc của xung đột nói chung và xung đột quốc tế nói riêng, gắn
liền với chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất. Một khi chế độ tư hữu này còn tồn
tại thì xung đột vẫn còn nguy cơ xảy ra. Bên cạnh nguồn gốc sâu xa đó, xung đột
quốc tế vẫn thường xuyên diễn ra vì những nguyên nhân trực tiếp hết sức đa
dạng, phức tạp gây ra. Chỉ ra những nguyên nhân xung đột có ý nghĩa quan trọng
đối với việc giải quyết các cuộc xung đột hiện nay. Và quan trọng hơn là phòng,
chống, ngăn chặn và giải quyết kịp thời các xung đột khi nó mới bắt đầu xuất
hiện.
Nguyên nhân của xung đột quốc tế
Có thể thấy, nguyên nhân dẫn đến xung đột quốc
tế chủ yếu xuất phát từ hai yếu tố chính, đó là nguyên nhân bên ngoài và
nguyên nhân bên trong. Nguyên nhân bên ngoài liên quan đến cấu trúc hệ
thống chính trị thế giới, bối cảnh quốc tế và khu vực cũng như những vấn đề nảy
sinh trong quá trình quan hệ giữa các quốc gia, các chủ thể của quan hệ quốc
tế. Nguyên nhân bên trong xuất hiện trong đời sống chính trị của mỗi quốc gia.
Nguyên nhân bên ngoài
Nguyên nhân của xung đột quốc tế trước hết gắn
liền với đặc điểm cấu trúc hệ thống chính trị thế giới, bối cảnh quốc tế và
khu vực. Đa số các cuộc xung đột quốc tế hiện nay đều liên quan đến sự thay
đổi trật tự thế giới, sự phân bố lực lượng và các trung tâm quyền lực trên thế
giới. Năm 1991, với sự tan rã của Liên Xô, trật tự thế giới hai cực chấm dứt.
Thế giới bước vào giai đoạn mới - giai đoạn hình thành trật tự thế giới mới.
Tham vọng của Mỹ muốn thiết lập một trật tự thế giới một cực do Mỹ lãnh đạo đã vấp phải sự phản ứng quyết liệt
của các nước, nhất là các nước có mong muốn thiết lập trật tự thế giới đa cực,
một thế giới bình đẳng và dân chủ. Quá trình hình thành trật tự thế giới mới
luôn đi kèm với quá trình chia tách và tập hợp lực lượng. Nhiều liên kết bị tan
rã hoặc thay đổi hình thức hoạt động, đồng thời nhiều liên kết mới được hình
thành. Điều này thể hiện rõ qua các quá trình chính trị thế giới sau Chiến
tranh lạnh: sự tan rã của Liên Xô, của Liên bang Nam Tư, sự thành lập các quốc
gia mới, sự mở rộng Liên minh châu Âu, mở rộng phạm vi hoạt động của NATO, sự
ra đời của liên minh an ninh, phòng thủ tập thể của các nước trong không gian
Liên Xô cũ, của Tổ chức Hợp tác Thượng Hải, Nhóm BRIC, Nhóm các nước phát triển
và mới nổi G20, sự củng cố của ASEAN với
mục tiêu xây dựng Cộng đồng ASEAN... Tuy nhiên, các quá trình này cũng
luôn đi kèm với những bất đồng, mâu thuẫn giữa các bên và trong nhiều trường
hợp kết thúc bằng các cuộc xung đột.
Bên cạnh đó, quá trình hình thành trật tự thế
giới mới cũng là dịp để các quốc gia nhìn nhận, xem xét, đánh giá lại vị trí,
vai trò của mình trong hệ thống thế giới và trong khu vực. Việc cạnh tranh ảnh
hưởng giữa Trung Quốc và Nhật Bản, giữa Trung Quốc và Mỹ, việc nhóm các nước
lớn như Nhật Bản, Ấn Độ, Đức, Bra-xin vận động thay đổi cơ cấu của Hội đồng Bảo
an Liên hợp quốc... thể hiện mong muốn thay đổi vị trí của mình trên thế giới và khu vực. Các nhà nghiên cứu quan hệ
quốc tế đã chứng minh rằng, khi có sự mất cân bằng các chuẩn mực để xem xét vị
trí của một quốc gia trong hệ thống chính trị thế giới, khi một quốc gia có thể
có vị trí cao trong hệ thống chuẩn mực này, nhưng lại có vị trí yếu hơn hoặc
thấp hơn trong hệ thống chuẩn mực khác cũng là lúc xung đột quốc tế có thể xảy
ra. Nguyên nhân của xung đột quốc tế thường xuất phát từ sự mất cân bằng cấu
trúc trong hệ thống chính trị thế giới, do sự xuất hiện của các “quốc gia
muốn thay đổi”(2). Sức mạnh của các quốc gia này lớn mạnh đến mức gần bằng
các cường quốc có vai trò chủ đạo trên thế giới, tuy nhiên ảnh hưởng chính trị
của họ lại bị hạn chế. Do vậy, họ có xu hướng vận động để làm thay đổi tình
huống đó.
Ngoài ra, các quốc gia vừa và nhỏ cũng dễ bị lôi
cuốn vào các tình huống xung đột, khi trật tự thế giới thay đổi, hoặc có sự
biến đổi lớn trong tương quan lực lượng quốc tế. Trong trường hợp đó, các quốc
gia này bị mất sự định vị rõ ràng về vị trí của mình trong cấu trúc quan hệ
quốc tế, trong việc xác định các định hướng quan hệ, tập hợp lực lượng quốc tế
và có xu hướng vận động để kết thúc tình trạng đó. Đây là ngòi nổ cho các cuộc
xung đột quốc tế. Tiêu biểu là những xung đột ở khu vực Đông Âu, vùng
Cáp-ca-dơ, Trung Á và Trung Đông hiện nay.
Xung đột quốc tế còn do các nguyên nhân nảy
sinh trong quá trình hoạt động giữa các chủ thể của quan hệ quốc tế, trước
hết là giữa các quốc gia, các cộng đồng dân tộc, tôn giáo. Toàn cầu hóa đang
diễn ra ngày càng mạnh mẽ làm cho các quốc gia hợp tác, quan hệ với nhau ngày
càng được tăng cường, mở rộng và chặt
chẽ hơn. Tuy nhiên, đó cũng là tiền đề để các mâu thuẫn, xung đột có điều kiện
nảy sinh và phát triển. Trong quan hệ giữa các quốc gia, xung đột có thể xuất
hiện do những nguyên nhân cơ bản sau:
Thứ nhất, nguyên nhân lãnh thổ: biểu
hiện qua
các tranh chấp về biên giới, lãnh thổ; các cuộc xâm chiếm lãnh thổ. Đó
là cuộc
chiến tranh do Mỹ phát động ở I-rắc, cuộc xung đột giữa I-xra-en và
Pa-le-xtin, Ấn Độ và Pa-ki-xtan (vùng Ca-sơ-mia), Nhật Bản và Hàn Quốc
(đảo Đốc Đô), Nhật
Bản và Nga (đảo Cu-rin), tranh chấp chủ quyền các đảo ở Biển Đông, Thái
Lan và
Cam-pu-chia (Đền Prết Vi-hia)... Đây là
nguyên nhân phổ biến và khó giải quyết nhất trong quan hệ giữa các quốc
gia.
Lãnh thổ, biên giới quốc gia liên quan đến không gian sinh tồn và phát
triển
của đất nước là yếu tố quan trọng nhất đối với mọi quốc gia. Vấn đề biên
giới,
lãnh thổ cũng thường gắn với quá trình lịch sử lâu dài, phức tạp trong
quan hệ
giữa các nước, các cộng đồng dân tộc.
Thứ hai, nguyên nhân chính trị: biểu hiện qua
các cuộc xung đột liên quan đến sự khác biệt về hệ tư tưởng; qua sự hỗ trợ, can
thiệp trực tiếp hay gián tiếp vào công việc nội bộ của nước khác; sự phá hoại,
xuyên tạc tình hình của các nước khác; sự ủng hộ, giúp đỡ các nhóm đối lập;
tiến hành lật đổ chính quyền, xây dựng các chính phủ bù nhìn... Sự chống phá
của các thế lực thù địch đối với sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta
và các nước xã hội chủ nghĩa, các cuộc “cách mạng sắc màu”, các cuộc bạo loạn,
đảo chính chính trị đã và đang diễn ra ở khu vực Trung Á, Trung Đông, Bắc Phi
hiện nay là những dẫn chứng tiêu biểu cho các xung đột có nguyên nhân chính
trị.
Thứ ba, nguyên nhân tôn giáo: thể hiện qua sự
xung đột giữa các cộng đồng tôn giáo; sự va chạm giữa các giá trị tôn giáo;
theo dõi vì tín ngưỡng; phân biệt, ngược đãi tôn giáo, tín ngưỡng. Tiêu biểu là
xung đột giữa các nhóm đạo Hồi ở I-rắc, giữa các nước A-rập (Hồi giáo) và
I-xra-en (Do Thái giáo), xung đột ở miền Nam Thái Lan (Hồi giáo - Phật giáo),
Phi-lip-pin (Hồi giáo - Thiên Chúa giáo), xung đột quốc tế liên quan đến việc
đăng tải các bức biếm họa Đấng tiên tri Mô-ha-mét trên báo chí một số nước ở
châu Âu... Ngoài ra, nhiều tổ chức vũ trang, khủng bố hiện nay đang có xu hướng
núp bóng dưới vỏ bọc tôn giáo, lợi dụng các vấn đề tôn giáo để thực hiện các
hoạt động chính trị của mình. Các cuộc xung đột tôn giáo cũng rất phức tạp và
khó giải quyết, do liên quan đến các chuẩn mực giá trị, đạo đức của các cộng
đồng dân tộc, có lịch sử lâu dài và thường liên quan đến nhiều quốc gia, ở các
khu vực khác nhau trên thế giới.
Thứ tư, nguyên nhân kinh tế: biểu hiện qua
sự bao vây, cấm vận thương mại; phong tỏa hàng hóa; thiết lập hàng rào thuế
quan, bảo hộ hàng hóa; độc quyền sản xuất, phương pháp bán hàng... Đó là sự bao
vây, cấm vận của Mỹ đối với Cu-ba, Triều Tiên, các biện pháp trừng phạt kinh tế
đối với Li-bi, I-ran... Các cuộc xung đột này cũng thường xuyên xảy ra giữa các
trung tâm kinh tế, thương mại thế giới như Mỹ, Tây Âu, Nhật Bản, Trung Quốc.
Trong bối cảnh toàn cầu hóa về kinh tế, thương mại đang diễn ra mạnh mẽ, những
cuộc xung đột kinh tế sẽ còn tiếp diễn với mức độ và quy mô lớn hơn.
Thứ năm, nguyên nhân tài nguyên, môi trường: biểu hiện qua
việc tranh chấp nguồn tài nguyên thiên nhiên, nhất là nguồn lợi hải sản, khai
thác dầu mỏ, khí đốt thềm lục địa; gây ô nhiễm nguồn nước, xây dựng cầu cống,
đập thủy lợi, thủy điện trên các dòng sông; gây ô nhiễm không khí, nạn khói mù;
áp dụng các tiêu chuẩn môi trường khắt khe nhằm vào các hàng hóa nhập khẩu.
Sự vận động của các quan hệ quốc tế hiện nay
dưới tác động của toàn cầu hóa đã làm xuất hiện ngày càng nhiều các chủ thể
quan hệ chính trị quốc tế mới, không truyền thống, chủ thể “ngoài chủ
quyền”, “ngoài quốc gia”. Đó là các tổ chức quốc tế liên chính phủ và phi chính
phủ, các tập đoàn kinh tế, tài chính, các công ty xuyên quốc gia, các tập đoàn
truyền thông, các cộng đồng dân tộc, các tổ chức tôn giáo, các tổ chức không
chính thức, bất hợp pháp (kể cả các tổ chức tội phạm, maphia, khủng bố...), các
lãnh tụ, cá nhân. Với sự tham gia của nhiều chủ thể mới, nhiều mối quan hệ mới
đã nảy sinh và phát triển, xung đột quốc tế do vậy cũng xuất hiện nhiều hơn,
khó giải quyết hơn. Sự kiện tấn công khủng bố vào nước Mỹ ngày 11-9-2001, cuộc
chiến chống khủng bố quốc tế hiện nay do Mỹ phát động, các vụ tấn công khủng bố
ở Nga, Anh, Tây Ban Nha, Ấn Độ, Pa-ki-xtan... đã cho thấy tính chất phức tạp,
khó lường của hình thức xung đột này.
Nguyên nhân bên trong
Xung đột quốc tế còn có các nguyên nhân và
điều kiện phát triển từ ngay trong mỗi quốc gia. Bắt đầu từ những nguyên
nhân bên trong, nhưng sớm hay muộn các cuộc xung đột này đều bị quốc tế hóa với
sự tham gia, can thiệp trực tiếp hay gián tiếp của các nhân tố quốc tế(3). Ở
một số nước, những lực lượng chống đối chính quyền bên trong còn nhận được sự
hậu thuẫn của các thế lực bên ngoài. Trong số các nguyên nhân bên trong dẫn đến
xung đột, đặc biệt cần chú ý đến các yếu tố:
Sự tồn tại trong mỗi quốc gia những nhóm dân
tộc, tôn giáo hoặc ngôn ngữ có sự phân chia ranh giới hành chính tương đối rõ
ràng. Điều này thường xảy ra ở các nước theo thể chế liên bang, ở các nước
có các vùng dân tộc tự trị hoặc ở các nước có việc phân chia biên giới hành
chính dựa vào các nguyên tắc lãnh thổ dân tộc hoặc ngôn ngữ, tín ngưỡng. Đó là
các trường hợp như nước cộng hòa Trê-xni-a (Liên bang Nga), Cô-xô-vô
(Xéc-bi-a), vùng Kê-bếch (Ca-na-đa), vùng Tân Cương (Trung Quốc)...
Sự phát triển chênh lệch giữa các địa phương kết
hợp với sự tập trung cao độ ở trung ương. Trong một quốc gia có những vùng khác
nhau về tín ngưỡng, văn hóa, dân tộc, sự phát triển quá chênh lệch giữa các
vùng... dễ dẫn đến hậu quả dân chúng ở vùng đó mất đi cảm giác “quốc gia
thuần nhất”, mà chỉ còn cảm giác dân tộc, tôn giáo hoặc ngôn ngữ thuần
nhất. Đây là điều kiện “lý tưởng” cho sự xuất hiện và phát triển các tư tưởng,
các tổ chức chia rẽ, ly khai.
Trong đất nước có sự thay đổi chính trị, kinh
tế lớn, dẫn đến sự ra đời của các thế lực chính trị, kinh tế mới. Trong
nhiều trường hợp, sự xuất hiện của các thế lực này dẫn đến những bất ổn trong
đời sống chính trị, kinh tế các nước do xu hướng muốn bảo vệ quyền lợi hoặc
muốn tạo ra sự thay đổi có lợi cho mình. Sự bất ổn về chính trị, kinh tế càng
làm cho các mâu thuẫn trở nên sâu sắc và phát triển thành các xung đột lớn.
Sự yếu kém của bộ máy chính quyền, sự kém phát
triển của văn hóa hòa giải trong xã hội, của cơ cấu dân chủ có vai trò bảo
đảm sự điều phối và giải quyết các tình huống mâu thuẫn, xung đột, nhất là sự
yếu kém của hệ thống luật pháp, của cơ cấu trung gian, hòa giải không giải
quyết được các mâu thuẫn, xung đột khi nó mới xuất hiện.
Những khó khăn trong đời sống kinh tế, văn hóa,
xã hội, những hạn chế các quyền cơ bản của con người về tự do, dân chủ, tín
ngưỡng...
không được giải quyết một cách cơ bản, kịp thời sẽ dẫn đến những cuộc bạo loạn,
xung đột. Những cuộc xung đột xảy ra ở các quốc gia Trung Á, Trung Đông và Bắc
Phi hiện nay đều bắt đầu từ những nguyên nhân bên trong đó và đang trở nên ngày
càng gay gắt, khó giải quyết.
Xung đột quốc tế bao giờ kết thúc?
Trong thực tiễn, mỗi cuộc xung đột, mỗi tình
huống dẫn đến xung đột đều rất điển hình và không lặp lại. Tất cả đều có những
nguyên nhân của nó. Có thể chỉ là một vài trong số các nguyên nhân vừa nêu,
nhưng cũng có thể là sự kết hợp của rất nhiều nguyên nhân khác. Khi càng có
nhiều nguyên nhân xuất hiện cùng lúc, tính chất phức tạp của xung đột càng tăng
lên và việc giải quyết xung đột cũng trở nên khó khăn hơn. Một khi nguồn gốc và
những nguyên nhân trực tiếp dẫn đến xung đột quốc tế vẫn còn tồn tại, tiếp tục
nảy sinh thì xung đột vẫn còn xuất hiện và gay gắt hơn. Dựa trên các nguyên nhân
dẫn đến xung đột quốc tế hiện nay có thể đưa ra một số dự báo sau:
Trước hết, thế giới vẫn đang trong quá trình vận
động để hình thành trật tự thế giới mới. Từ trật tự thế giới hai cực, thế giới
đang chuyển biến theo hướng thiết lập trật tự thế giới đa cực với nhiều trung
tâm. Quá trình này luôn đi kèm với những cuộc xung đột để thiết lập cấu trúc hệ
thống chính trị mới. Các nước lớn đều có xu hướng xác lập và khẳng định vị trí,
vai trò là các “cực” của mình, đồng thời cạnh tranh ảnh hưởng để lôi
cuốn các quốc gia khác về phía mình. Các nước vừa và nhỏ cũng bị lôi cuốn vào
quá trình này và mong muốn định vị mình trong hệ thống thế giới. Đây là tình
huống dễ dẫn đến các cuộc cạnh tranh, xung đột quốc tế.
Thứ hai, toàn cầu hóa đang diễn ra mạnh mẽ và tác
động lớn lao đến mỗi cá nhân, tổ chức, quốc gia và toàn bộ hệ thống thế giới.
Đây là quá trình phức tạp và luôn có tác động, ảnh hưởng hai mặt - vừa có mặt
tích cực, vừa có mặt tiêu cực; vừa là cơ hội, vừa là thách thức; vừa là quá
trình hợp tác, vừa là quá trình đấu tranh. Quan hệ giữa các nước cũng là quá
trình luôn đi kèm với việc giải quyết các mâu thuẫn, xung đột nảy sinh.
Trong thế giới toàn cầu hóa, sự tham gia ngày
càng tích cực của các chủ thể ngoài quốc gia vào đời sống quốc tế, một mặt, làm
nảy sinh nhiều mối quan hệ quốc tế mới, làm cho nội dung, hình thức quan hệ
ngày càng đa dạng, phong phú; mặt khác, làm phức tạp hóa các mối quan hệ vốn dĩ
đã không đơn giản, làm cho quan hệ quốc tế ngày càng trở nên khó dự báo, khó
lường trước. Xuất hiện thêm các hình thức xung đột mới với những cách thức giải
quyết phải hoàn toàn khác. Các khái niệm cơ bản gắn với quốc gia như an ninh,
chủ quyền, sức mạnh, lực lượng, cân bằng lực lượng cần phải được điều chỉnh và
áp dụng một cách linh hoạt trong quan hệ với các chủ thể ngoài quốc gia.
Thứ ba, trong mỗi nước, nhất là những nước đang
phát triển và chậm phát triển, vẫn tồn tại nhiều nguyên nhân dẫn đến xung đột.
Đó là những nguyên nhân liên quan đến khó khăn, hạn chế trong đời sống kinh tế,
văn hóa, chính trị của người dân, các nhóm lợi ích, các nhóm dân tộc, tôn giáo
hoặc do sự chống phá của các lực lượng bên trong có sự hỗ trợ của bên ngoài
nhằm thay đổi chính quyền.
Có thể thấy rằng, quan hệ quốc tế luôn vận động,
chuyển biến không ngừng. Ngày nay, dưới tác động của toàn cầu hóa, quá trình đó
lại diễn ra càng mạnh mẽ hơn bao giờ hết. Xung đột là một trong những quá trình
cơ bản của quan hệ quốc tế. Mặc dù hòa bình, hợp tác và phát triển vẫn là xu
thế lớn, nhưng các cuộc xung đột với những nguyên nhân khác nhau vẫn sẽ diễn ra
gay gắt, tiềm ẩn nhiều bất trắc khó lường. Hiểu rõ về xung đột quốc tế cho phép
chúng ta nhận thức đúng đắn hơn quan hệ quốc tế để có thể ngăn chặn và giải
quyết kịp thời các tình huống, các nguy cơ xung đột và chủ động, tích cực đẩy
mạnh hợp tác quốc tế./.
-----------------------------------------------
(1) Ted Robert
Gurr: Handbook of Political Conflict - Theory and Research, 1980 by The
Free Press, pp 297-425
(2) P.A.
Su-gan-cốp: Quan hệ quốc tế, Mát-xcơ-va, 1996, tr 242 - 269 (Bản tiếng
Nga)
(3) M.M. Lê-bê-đê-va: Con đường phát triển hòa
bình và vũ trang các cuộc xung đột hiện đại, Mát-xcơ-va, 1999, phần 1 - 2
(Bản tiếng Nga)
