“ASEAN+Nhật
Bản” là một thành phần quan trọng trong cơ chế hợp tác “ASEAN+1”, có
tác động trực tiếp đến “ASEAN+3” và việc thúc đẩy hợp tác Đông Á. Trong
quá trình phát triển, “ASEAN+Nhật Bản” đã thể hiện quỹ đạo phát triển,
đặc điểm và vai trò của riêng mình.
I- Sự phát triển của “ASEAN+Nhật Bản”
Trong
các nước “ASEAN+1”, Nhật Bản là nước sớm nhất thiết lập mối quan hệ đối
tác với các nước ASEAN. Từ năm 1977, hai bên bắt đầu đối thoại, và
thông qua dự án hợp tác trong các lĩnh vực như công nghiệp, kỹ thuật,
văn hóa, thương mại, đầu tư, thành lập mối quan hệ hợp tác đa tầng nấc.
Năm 1977, hai bên còn tổ chức hội nghị lần đầu tiên giữa các nhà lãnh
đạo ASEAN-Nhật Bản. Từ những năm 90 thế kỷ 20 đến nay, cùng với Chiến
tranh Lạnh kết thúc, sự phát triển của kinh tế Đông Á, trọng điểm ngoại
giao của Nhật Bản bắt đầu chuyển sang châu Á. Để không bị tụt hậu, Nhật
Bản dự tính thực thi chủ nghĩa song phương và chủ nghĩa khu vực. Một mặt
trong đó, Nhật Bản thông qua việc tăng cường quan hệ với ASEAN để chủ
đạo hợp tác Đông Á. Cuối những năm 90 thế kỷ 20, quan hệ giữa ASEAN và
Nhật Bản đã được cơ chế hóa. Tháng 1/1997, khi tới thăm Trung Quốc, Thủ
tướng Nhật Bản Hashimoto Ryutaro đã đề xuất mở rộng và làm sâu sắc thêm
việc đối thoại ở các lĩnh vực và các cấp giữa Nhật Bản và ASEAN. Bắt đầu
từ năm này, Hội nghị các nhà lãnh đạo ASEAN-Nhật Bản tổ chức không định
kỳ trước đây chuyển thành hội nghị thường niên. Nhưng để giảm đi những
nghi ngờ của nước khác, Hội nghị các nhà lãnh đạo ASEAN-Trung Quốc, Hội
nghị các nhà lãnh đạo ASEAN-Hàn Quốc cũng đồng thời tổ chức, cơ chế
“10+3”, “10+1” chính thức khởi động thúc đẩy hợp tác Đông Á. Năm 1998,
Nhật Bản đã khởi động Hội nghị nhóm bàn bạc ASEAN-Nhật Bản, thành lập Ủy
ban hợp tác công nghiệp kinh tế nhằm thúc đẩy hợp tác công nghiệp giữa
Nhật Bản và ASEAN, giúp các nước ASEAN tăng sức cạnh tranh công nghiệp,
đem lại sự viện trợ cho các nước thành viên mới của mình. Ngoài ra, Nhật
Bản còn xây dựng một loạt cơ chế hợp tác mới, chẳng hạn như “Hội nghị
bàn tròn phát triển Nhật Bản-ASEAN”, “Kế hoạch phát triển nguồn tài
nguyên nhân lực toàn diện”, “Hội nghị chống khủng bố Nhật Bản-ASEAN”
v.v... Tháng 12/2003, Hội nghị thượng đỉnh Nhật Bản-ASEAN được tổ chức
tại Tôkyô là hội nghị thượng đỉnh đầu tiên diễn ra ngoài khu vực.
Quan
hệ kinh tế giữa ASEAN và Nhật Bản có nền tảng sâu đậm. Lâu nay, do thúc
đẩy kinh tế các nước chủ yếu ASEAN cất cánh bằng phương thức phát triển
“đàn nhạn bay”, Nhật Bản đã xác lập được vị thế chủ đạo đối với đầu tư,
thương mại của các nước ASEAN cũng như sự phụ thuộc về kinh tế của các
nước này vào Nhật Bản. Nhưng từ những năm 90 thế kỷ 20 đến nay, do kinh
tế Nhật Bản ảm đạm, thương mại giữa Nhật Bản và ASEAN đã từ đỉnh cao 121
tỷ USD hạ xuống 990 triệu USD. Năm 2000 và 2001, đầu tư trực tiếp của
Nhật Bản vào ASEAN chỉ bằng 60% mức bình quân những năm 90 thế kỷ 20,
dẫn đến quan hệ kinh tế song phương nảy sinh những thay đổi lớn, làm yếu
đi vị thế truyền thống của Nhật Bản trong việc đầu tư và thương mại vào
các nước ASEAN. Cho dù như vậy, Nhật Bản hiện vẫn là nước viện trợ kinh
tế và đầu tư lớn nhất, đối tác thương mại lớn thứ hai của ASEAN, có ảnh
hưởng vô cùng quan trọng đối với sự phát triển kinh tế của ASEAN. ASEAN
tăng cường hợp tác kinh tế với Nhật Bản có lợi cho việc thu hút ngày
càng nhiều vốn đầu tư, thúc đẩy kinh tế tăng trưởng. Cho dù gặp phải vấn
đề tiếp cận thị trường, nhất là về mặt các sản phẩm nông nghiệp, nhưng
người dân Đông Nam Á vẫn coi Nhật Bản là thị trường thu được thắng lợi;
cho dù họ rất oán trách về sự hà tiện của Nhật Bản trong việc chuyển
nhượng kỹ thuật, nhưng cũng không phủ nhận Nhật Bản đã đầu tư và trang
bị kỹ thuật cho các nước Đông Nam Á, giúp các nước này thúc đẩy công
nghiệp hóa. Mặt khác, viện trợ phát triển chính thức (ODA) là một phần
quan trọng trong chính sách ngoại giao của Nhật Bản. Mấy chục năm qua,
khu vực được cân nhắc ưu tiên viện trợ chính thức luôn là Đông Nam Á,
ngoài Brunây và Xinhgapo, Nhật Bản là nước trợ giúp lớn nhất cho các
nước khác ASEAN. Năm 1995, viện trợ của Nhật Bản cho các nước ASEAN
chiếm 21% tổng mức viện trợ phát triển chính thức song phương của nước
này. Nhưng viện trợ phát triển chính thức của Nhật Bản cũng từng bị phê
phán, chỉ trích là một kiểu viện trợ mang tính hạn chế đối với việc phát
triển kinh tế, đặc biệt không có nhiều đóng góp tích cực cho các nước
nhận được viện trợ trong việc phát triển kinh tế.
Nhật
Bản với tư cách là nước khởi nguồn quan trọng trong đầu tư vốn, kỹ
thuật cho các nước ASEAN, viện trợ phát triển chính thức của Nhật Bản
chủ yếu dùng để xây dựng các cơ sở thiết bị và công nghiệp nặng. Vì thế,
việc tăng vốn ODA đã thúc đẩy Nhật Bản đầu tư trực tiếp nước ngoài vào
các nước ASEAN. Nhật Bản đã thực thi chiến lược “viện trợ, thương mại,
đầu tư”, xây dựng mạng lưới kinh tế độc nhất vô nhị ở Đông Nam Á và kết
hợp giữa sản xuất, phân phối, chi trả và cung cấp vốn, giúp đỡ các nước
ASEAN đẩy nhanh việc phát triển kinh tế lấy xuất khẩu làm chủ đạo, nhưng
cách làm kết hợp giữa viện trợ, thương mại, đầu tư lại khiến cho các
nước ASEAN lo ngại Nhật Bản khống chế Đông Nam Á về kinh tế. Mặt khác,
Nhật Bản thường không tích cực tham gia việc nhất thể hóa kinh tế khu
vực, luôn khao khát tìm cách đạt được thương mại tự do đa phương thế
giới, coi hợp tác kinh tế-thương mại song phương với các nước khác là
con đường trợ giúp mở rộng thương mại thế giới. Nhưng từ những năm 1990
đến nay, hợp tác Đông Á từng bước phát triển, kinh tế trong khu vực ngày
càng sôi động, buộc Nhật Bản bắt đầu tham gia hợp tác khu vực Đông Á.
Sau khi bước vào thế kỷ 21, hợp tác khu vực Đông Á dưới khuôn khổ
“ASEAN+3” nhanh chóng phát triển đã khiến Nhật Bản tỏ rõ thái độ tích
cực đối với hợp tác khu vực. Với bối cảnh trên, Nhật Bản mong muốn tìm
được điểm hội tụ, xây dựng lại mối quan hệ kinh tế với ASEAN để duy trì
lợi ích và địa vị của mình ở Đông Nam Á. Còn việc xây dựng Khu thương
mại tự do “Nhật Bản-ASEAN” luôn là một lựa chọn sáng suốt. Tháng
11/2002, việc Nhật Bản và ASEAN công bố “Tuyên bố chung” thành lập mối
quan hệ đối tác toàn diện đã đạt được nhận thức chung về ý nghĩa, nội
dung, con đường, mục tiêu và nguyên tắc trong việc xây dựng Khu thương
mại tự do “Nhật Bản-ASEAN”. Tháng 10/2003, tại Hội nghị thượng đỉnh
“ASEAN-Nhật Bản”, hai bên đã chính thức ký “Hiệp định khuôn khổ đối tác
kinh tế toàn diện”. Nội dung chủ yếu của hiệp định này bao gồm: lập tức
thực hiện các biện pháp như viện trợ kỹ thuật và thúc đẩy đầu tư, thương
mại cũng như trao đổi và tập hợp những số liệu liên quan về thuế quan
và thương mại song phương. Hai bên quyết định vào năm 2012 thành lập Khu
thương mại tự do và khiến cho xuất khẩu của ASEAN sang Nhật Bản đến năm
2020 nâng lên 44,2% so với mức năm 1997, và xuất khẩu cùng kỳ của Nhật
Bản sang ASEAN tăng thêm 27,5%, nhưng các sản phẩm nông nghiệp, gạo và
thịt bò v.v... bị gạt ra ngoài việc tự do hóa thương mại. Nhật Bản phát
triển thương mại tự do thành “quan hệ đối tác kinh tế toàn diện”, lấy
điều kiện viện trợ phát triển, đầu tư và hợp tác kỹ thuật thay thế các
điều kiện thương mại không bình đẳng mà các nước ASEAN phải chịu, bên
cạnh đó mở ra thị trường ASEAN để bảo vệ ngành nông nghiệp của nước
mình.
Đầu
năm 2002, Thủ tướng Nhật Bản Koizumi đề ra việc cùng với ASEAN xây dựng
“mối quan hệ đối tác kinh tế toàn diện” là chủ yếu căn cứ vào 2 tính
toán sau: một là, có ý đồ đưa cơ chế hóa và pháp luật vào hợp tác khu
vực. Nói cách khác, Nhật Bản coi hiệp định thương mại tự do của khu vực
và song phương là biện pháp quan trọng của hợp tác. Những hiệp định tự
do thương mại này không chỉ bao gồm những yếu tố truyền thống quy định
về nơi sản xuất hàng hóa và thương mại hàng hóa, mà còn rất nhiều nhân
tố “thời đại mới” như dịch vụ thương mại, đầu tư, thừa nhận lẫn nhau,
bản quyền tri thức, phát triển nguồn nhân lực, phát triển các doanh
nghiệp vừa và nhỏ, cơ chế giải quyết các vấn đề tranh chấp v.v.... Hai
là, dựa vào “quan hệ đối tác kinh tế toàn diện Nhật Bản-ASEAN” để chủ
đạo hợp tác Đông Á. Trên cơ sở “quan hệ đối tác kinh tế toàn diện Nhật
Bản-ASEAN”, mục tiêu của Nhật Bản là xây dựng khối Đông Á, và thực hiện
quyền lãnh đạo kinh tế ở khu vực bằng phương thức này. Đúng như học giả
Nhật Bản nêu rõ: “Sau khi Trung Quốc-ASEAN ký Hiệp định khung hợp tác
kinh tế toàn diện, Chính phủ Nhật Bản cảm thấy cần phải áp dụng hành
động, cân bằng sự phát triển lớn mạnh của mối quan hệ kinh tế ‘Trung
Quốc-ASEAN’ về mặt chiến lược. Không thể phủ nhận khi đưa ra Hiệp định
thương mại tự do với ASEAN thông qua việc xây dựng ‘mối quan hệ đối tác
kinh tế toàn diện’, Nhật Bản có ý thức ‘cạnh tranh’ với Trung Quốc, hơn
nữa sự thật chứng minh quan hệ đối tác kinh tế toàn diện với ASEAN là đề
xuất thương mại tự do đầu tiên mà Nhật Bản đưa ra”. Đồng thời, cần phải
nêu rõ ASEAN có vị thế nổi bật về các mặt chính trị, kinh tế và lợi ích
trong các công việc bảo vệ an ninh quốc gia đối với Nhật Bản, đặc biệt
là địa-kinh tế-chính trị của ASEAN là vô cùng quan trọng đối với nước
này: ASEAN là nước cung cấp chủ yếu nguyên vật liệu thô cho Nhật Bản và
là một trong những nơi khởi nguồn của việc nhập khẩu năng lượng. Ngoài
ra, ASEAN là đường giao thông quan trọng trên biển trong việc vận chuyển
dầu mỏ và ngoại thương. Nhu cầu kỹ thuật và đầu tư đến từ nước ngoài
của các nước ASEAN có lợi cho Nhật Bản trong việc tái thiết ngành công
nghiệp trong nước; sự ủng hộ ngoại giao của ASEAN có thể nâng cao vị thế
của Nhật Bản ở Đông Á cho tới toàn thế giới. Vì vậy, ASEAN là bàn đạp
để Nhật Bản vươn lên thành nước lớn về chính trị. Đúng như học giả Nhật
Bản nêu rõ: “Để trở thành nước lãnh đạo khu vực và đóng vai trò mang
tính toàn cầu, Nhật Bản cần phải phát triển mối quan hệ đặc biệt với các
nước ASEAN”.
II- Đặc điểm của cơ chế hợp tác “ASEAN+Nhật Bản”
Do
Nhật Bản là nước sớm nhất xây dựng mối quan hệ đối tác với ASEAN, sự
phát triển của mối quan hệ “ASEAN+Nhật Bản” này đã áp dụng phương thức
tuần tự, chắc chắn. Nội dung chủ yếu trong chính sách của Nhật Bản đối
với ASEAN là: về kinh tế, đóng vai trò quan trọng, về chính trị phát huy
vai trò tích cực, xây dựng mối quan hệ đặc biệt với các nước ASEAN. Đây
là đặc điểm của mối quan hệ “ASEAN+Nhật Bản”. Khi nói đến tầm quan
trọng của Nhật Bản đối với ASEAN, Cựu Thủ tướng Malaixia Mahathir từng
đưa ra một loạt lý do sau: một là, về kinh tế, Nhật Bản là nước hùng
mạnh, lời nói và hành động của nước này tất nhiên được các nước khác của
châu Á quan tâm chặt chẽ. Hai là, tầm quan trọng của Nhật Bản đối với
tương lai kinh tế Đông Á là Nhật Bản đầu tư lượng lớn các cơ sở và thiết
bị sản xuất vào khu vực này, trong đó “23% tổng sản phẩm quốc nội của
Malaixia là do các công ty Nhật Bản kinh doanh ở nước này đem lại”. Ba
là, đạo đức nghề nghiệp của người Nhật Bản và nền văn hóa đặc sắc của
nước này có ảnh hưởng rất lớn đến các nước khác Đông Á. Đạo đức nghề
nghiệp, tính kỷ luật, kỹ thuật, kỹ năng của người Nhật Bản vẫn rất đáng
để các nước học tập, và Nhật Bản không thể vì nền kinh tế suy thoái lâu
nay mà đánh mất đi. Đặc điểm về kinh tế, cơ chế hợp tác “ASEAN+Nhật Bản”
lấy hợp tác song phương làm chính. Khác với “Hiệp định khung về hợp tác
kinh tế toàn diện Trung Quốc-ASEAN”, “Khuôn khổ đối tác kinh tế toàn
diện Nhật Bản-ASEAN” quy định bất kỳ một nước thành viên ASEAN nào đều
có thể cùng với Nhật Bản đàm phán xây dựng mối quan hệ đối tác kinh tế
song phương, hơn nữa không cần phải tiếp tục đàm phán về thời gian tự do
hóa trong “Hiệp định khung đối tác kinh tế toàn diện Nhật Bản-ASEAN”.
Tính đến sự nhạy cảm của ngành nông nghiệp đối với nền chính trị Nhật
Bản cũng như tình hình xuất khẩu các sản phẩm nông nghiệp của một số
nước thành viên ASEAN, đặc biệt là Thái Lan và Việt Nam, phương thức
quan hệ đối tác kinh tế song phương này đã chứng minh là có hiệu quả hơn
so với khu thương mại tự do “Nhật Bản-ASEAN”. Đến tháng 8/2007, Nhật
Bản đã cùng các nước thành viên cũ ASEAN ký hiệp định hợp tác kinh tế
song phương với nội dung chính là thương mại tự do. Nhưng mối quan hệ
đối tác kinh tế song phương giữa hai bên khác nhau cũng sẽ cản trở việc
đàm phán Khu thương mại tự do “Nhật Bản-ASEAN”. Ví dụ, Hiệp định quan hệ
đối tác kinh tế “Xinhgapo-Nhật Bản” quy định về nơi sản xuất hàng hóa
nghiêm khắc hơn nhiều so với Khu thương mại tự do ASEAN. Phương thức của
quan hệ kinh tế song phương này có thể khiến cho kinh tế của các nước
thành viên ASEAN trở thành “vệ tinh”, chứ không phải là “trung tâm” kinh
tế của toàn khu vực.
Mặt
khác, trong việc xây dựng mối quan hệ kinh tế song phương với Nhật Bản,
Xinhgapo là nước thành thị, không có các sản phẩm nông nghiệp hoặc xuất
khẩu lao động, cơ cấu kinh tế của các nước thành viên khác ASEAN khác
với Xinhgapo, Nhật Bản ngoài lấy các lý do để gạt các mặt hàng nông
nghiệp, còn không để cho công nhân của những nước thành viên khác của
ASEAN này tiến vào thị trường lao động của Nhật Bản. Điều này khiến cho
quan hệ đối tác kinh tế song phương mất đi ý nghĩa thực chất. Đặc điểm
về an ninh của cơ chế hợp tác “ASEAN+Nhật Bản” là Nhật Bản tích cực tham
gia xây dựng cơ chế Diễn đàn khu vực ASEAN, tích cực tham gia các công
việc an ninh khu vực do các nước ASEAN cùng chủ đạo. Nhưng từ sự kiện
11/9 đến nay, Nhật Bản đi theo lập trường chính sách chống khủng bố của
Mỹ đã bị một số nước Hồi giáo nghi ngờ: Thủ tướng Koizumi sau khi nhậm
chức đã nhiều lần đến thăm đền Yasukuni, thế lực cánh hữu Nhật Bản luôn
phủ nhận lời nói và việc làm của cuộc chiến tranh xâm lược, ở mức độ
nhất định, điều đó đã ảnh hưởng đến mối quan hệ chính trị song phương.
“Các cuộc điều tra dân ý liên tục của Nhật Bản đã cho thấy trong công
chúng Nhật Bản, người dân Đông Nam Á bị đánh giá thấp. Quan hệ song
phương giữa ASEAN và Nhật Bản vẫn cần phải được bồi đắp hơn nữa”. Những
năm gần đây, tiến độ hợp tác giữa Trung Quốc và ASEAN được đẩy nhanh,
quan hệ giữa Nhật Bản và ASEAN tương đối ngừng trệ. Trong tình hình kinh
tế Trung Quốc phát triển với tốc độ nhanh và vị thế quốc tế được nâng
cao chưa từng thấy, hợp tác với ASEAN đối với Trung Quốc là điều vô cùng
tất yếu. Mặt khác, Trung Quốc vừa là thị trường lớn có sức hấp dẫn, vừa
là đối thủ cạnh tranh. ASEAN lo lắng sức mạnh kinh tế của Trung Quốc
lớn mạnh sẽ mở rộng hơn nữa ảnh hưởng chính trị và sức mạnh quân sự của
Trung Quốc. ASEAN cho rằng điều này không có lợi cho sự ổn định và phồn
vinh lâu dài của khu vực này, dễ khiến cho “chính sách cân bằng nước
lớn” của ASEAN mất hiệu quả, trực tiếp ảnh hưởng đến an ninh của ASEAN.
Vì vậy, ASEAN mong muốn bên cạnh việc tăng cường hợp tác với Trung Quốc,
còn tăng cường hợp tác với Nhật Bản để bảo đảm duy trì thế cân bằng khu
vực. “Nhưng do kinh tế Nhật Bản lâu nay ảm đạm, kinh tế Trung Quốc phát
triển mạnh, vị thế của Nhật Bản sẽ có phần hạ xuống trong thời gian
tới”. Đối với ASEAN, việc làm thế nào tìm kiếm điểm cân bằng giữa Trung
Quốc và Nhật Bản là một sự lựa chọn lưỡng nan.
III- Vai trò của cơ chế hợp tác “ASEAN+Nhật Bản”
Việc
thành lập cơ chế hợp tác “ASEAN+Nhật Bản” khiến cho quan hệ song phương
do Nhật Bản chủ đạo trước đây bắt đầu phát triển theo hướng tương đối
bình đẳng: về lĩnh vực kinh tế lấy mối quan hệ đối tác bình đẳng trong
việc tăng cường hợp tác để thay thế mối quan hệ viện trợ và được viện
trợ, chuyển mối quan hệ lấy kinh tế làm trung tâm sang đối thoại rộng
rãi hơn, mở rộng lĩnh vực kinh tế sang lĩnh vực chính trị. Về lĩnh vực
an ninh, hai bên tiến hành hợp tác và tăng cường bàn bạc trong các lĩnh
vực chống khủng bố, bảo vệ môi trường, chống buôn bán ma túy, buôn bán
người, an ninh lương thực và năng lượng. Nhật Bản là nước lớn châu Á và
có nền kinh tế phát triển trên thế giới, việc thành lập cơ chế hợp tác
“ASEAN+Nhật Bản” đã khiến cho các nước ASEAN tin tưởng hơn khi kết bạn
với các nước lớn ngoài khu vực. Về cơ chế hợp tác, “Diễn đàn ASEAN-Nhật
Bản”, Hội nghị thượng đỉnh “ASEAN-Nhật Bản, Hội nghị ngoại trưởng
“ASEAN-Nhật Bản” v.v... được thành lập trên nền tảng Diễn đàn cao su
“ASEAN-Nhật Bản” đã khiến cho ASEAN và Nhật Bản duy trì sự giao lưu mang
tính thường xuyên trong các lĩnh vực và tầng nấc khác nhau. Ngoài ra,
nó còn đóng vai trò quan trọng trong việc tăng thêm sự tin cậy và hiểu
biết lẫn nhau giữa hai bên, hơn nữa còn là tấm gương để cho các nước
ASEAN và các nước khác xây dựng cơ chế hợp tác khu vực từ nay về sau,
bao gồm “ASEAN+1”, “ASEAN+3”. Nhưng Nhật Bản có những tính toán lợi ích
cho bản thân tương đối nhiều trong hợp tác khu vực. Trước tiên, Nhật Bản
cho rằng: “Từ giữa những năm 1990 đến nay, ASEAN và Nhật Bản luôn lãnh
đạo khu vực, thậm chí còn nhờ những cam kết của Nhật Bản đối với hợp tác
Đông Á mới có thể thúc đẩy việc xây dựng cơ chế hợp tác ASEAN+3”.
Ngoài
ra, Nhật Bản còn cho rằng hợp tác khu vực của Đông Á xuất phát từ sự
phát triển của mối quan hệ hữu nghị giữa Nhật Bản và ASEAN, điều này
không phải là hạ thấp vai trò của các nước khác, nhất là vai trò của
Trung Quốc, hơn nữa Trung Quốc mới chỉ tích cực tham gia các công việc
trong hợp tác Đông Á mấy năm gần đây, không thể sánh ngang với Nhật Bản.
Thứ hai, Nhật Bản và ASEAN tuy là hai động cơ của chủ nghĩa khu vực
Đông Á, nhưng tồn tại những khác biệt về nhận thức chung. Nhật Bản tự
cho mình là nhà nước dân chủ công nghiệp hóa tiên tiến, có quan niệm giá
trị tự do nội tại như tự do nhân quyền, dân chủ và nền kinh tế thị
trường, còn ASEAN không có nhận thức chung đối với những vấn đề này.
Nhận thức của ASEAN xây dựng trên nguyên tắc quan hệ đối ngoại liên quan
với “phương thức ASEAN”. Điều này khiến cho hai bên từng một thời xảy
ra những bất đồng về vấn đề những nước tham gia, nghị trình của hợp tác ở
châu Á. Nhật Bản cho rằng khối Đông Á cần bao gồm Ôxtrâylia và Niu
Dilân, lý do là các nước này cũng là nhà nước dân chủ công nghiệp hóa
tiên tiến. Năm 1995, khi trù bị hội nghị Á-Âu, Nhật Bản đề xuất muốn hai
nước này tham gia, nhưng ASEAN không mời hai nước này tham dự. Trong
nghị trình hợp tác, sau sự kiện 11/9, Nhật Bản mong muốn “ASEAN+3” có
thể công bố tuyên bố chống khủng bố chung, nhưng do Nhật Bản và ASEAN
thiếu lập trường chung về vấn đề chủ nghĩa khủng bố, ASEAN không sẵn
sàng cùng với Nhật Bản thảo luận sâu về vấn đề này. Nhật Bản có ý đồ dựa
vào ưu thế kinh tế của bản thân, thông qua khung “ASEAN+Nhật Bản” để
xây dựng khung hợp tác khu vực có lợi cho Nhật Bản và nước này phát huy
vai trò chủ đạo. Sở dĩ Nhật Bản có thái độ tiêu cực về việc mở cửa thị
trường là vì thành lập khu thương mại tự do với ASEAN, các nước ASEAN có
thể thêm cơ hội bước vào thị trường Nhật Bản, còn kinh tế Nhật Bản thu
được lợi ích lại không phải là nhiều. Đặc biệt là đến nay, Nhật Bản chưa
đưa ra kiến nghị mở cửa thị trường nông nghiệp trong nước, mà đa số các
nước ASEAN là nước nông nghiệp đang mong chờ Nhật Bản mở cửa thị trường
nông nghiệp, và điều này đã khiến cho các nước ASEAN hoài nghi về thành
ý của Nhật Bản đối với việc thành lập khu thương mại tự do. Nói cách
khác, nếu Nhật Bản không thể mở cửa thị trường trong nước, việc ký hiệp
định thương mại tự do “ASEAN-Nhật Bản” không hề có ý nghĩa. Sách lược
của Nhật Bản là cùng với các nước ASEAN đạt được hiệp định thương mại tự
do song phương. Phương thức này đã sinh ra những ảnh hưởng tiêu cực đối
với khối ASEAN, nhất là khối kinh tế ASEAN. Ngoài ra, Nhật Bản còn cho
rằng ASEAN tồn tại vấn đề điều chỉnh trong nội bộ: các nước thành viên
ASEAN phát triển không cân bằng, giữa hai bên tồn tại những bất đồng,
khó có thể hình thành sự hợp nhất, điều đó khiến cho vai trò của các
nước này bị hạn chế trong hợp tác Đông Á.
Bước
sang thế kỷ mới đến nay, Nhật Bản có những tiến triển chậm trong hợp
tác khu vực. Nguyên nhân gồm trong và ngoài nước: Thứ nhất, nền kinh tế
“bong bóng” bị vỡ đã khiến cho nền kinh tế Nhật Bản lâu nay ảm đạm; Nhật
Bản phải tập trung giải quyết rất nhiều vấn đề kinh tế, không chú ý đến
hợp tác khu vực. Khi bước vào thế kỷ 21, Nhật Bản vẫn phải chịu ‘10 năm
mất mát’ của những năm 1990 để lại, giới tinh hoa đều biết rằng nhà
nước vẫn buộc phải đối mặt với những khiếm khuyết của nền kinh tế và
chính trị cũng như các trang thiết bị thông tin và kỹ năng không đủ
v.v... Tất cả những điều này đã làm giảm đi rất nhiều không gian hoạt
động ngoại giao. Thứ hai, Nhật Bản không sẵn sàng trả giá cho sự hy sinh
quan hệ với Mỹ để tham gia hợp tác Đông Á. Việc Nhật Bản ra sức đề
xướng chủ nghĩa khu vực “mở cửa” chủ yếu là lo ngại Mỹ bị gạt ra ngoài
Đông Á. Nhật Bản cho rằng “mối quan hệ giữa Nhật Bản, Đông Nam Á và Mỹ
là sức mạnh trọng tâm để giữ vững ổn định và phồn vinh khu vực này”. Mối
quan hệ đối tác đa phương Nhật Bản-Đông Nam Á hiển nhiên cần phải đẩy
mạnh ngang bằng với mối quan hệ song phương Nhật-Mỹ truyền thống. Mặt
khác, Nhật Bản lại muốn bên cạnh việc duy trì liên minh Nhật-Mỹ, phải
xác lập quyền chủ đạo của mình trong hợp tác khu vực Đông Á. Ngoài ra,
Nhật Bản còn cho rằng “Việc điều tiết thành công giữa Nhật Bản và ASEAN
sẽ là nhân tố trọng tâm thúc đẩy chủ nghĩa mới Đông Á”. Như trên đã
trình bày, mục đích chủ yếu của Nhật Bản trong cơ chế hợp tác
“ASEAN+Nhật Bản” là chiếm đỉnh cao trong hợp tác khu vực. Nhưng do vai
trò dẫn đầu của Trung Quốc cũng như sự phát triển hòa bình của nước này
đã khiến cho ảnh hưởng của Trung Quốc ở Đông Nam Á không ngừng mở rộng.
Nhật Bản cho rằng điều này đã tạo thành thách thức đối với vị thế của
mình ở khu vực này, cần phải điều chỉnh đối với chính sách ASEAN, đặc
biệt là “việc Trung Quốc đưa ra kiến nghị thành lập khu thương mại tự do
ASEAN là một đòn tấn công lớn đối với Nhật Bản”. Ban đầu, Nhật Bản chưa
nhìn nhận nghiêm túc kiến nghị này, cho rằng việc đạt được hiệp định
khu thương mại tự do giữa Trung Quốc và ASEAN không có tính khả thi,
nhưng sau khi Trung Quốc và ASEAN đã ký hiệp định này, “Nhật Bản coi
ngoại giao kinh tế của Trung Quốc đối với ASEAN là thách thức chủ yếu
đối với sự hợp tác của bản thân với ASEAN trong việc xây dựng trật tự
kinh tế ở Đông Á. Nhật Bản ngoài đưa ra những sự đáp trả cùng với ASEAN
ký “Khuôn khổ đối tác kinh tế toàn diện”, còn tỏ ra sẵn sàng đẩy mạnh
hợp tác Đông Á, và cùng với ASEAN xây dựng khối Đông Á. Tóm lại, “hành
động của Trung Quốc hiển nhiên đã thúc đẩy Nhật Bản nhanh chóng đưa ra
những phản ứng của mình, sự cạnh tranh giữa Nhật Bản và Trung Quốc trở
thành động lực thúc đẩy quan trọng khiến Nhật Bản tham gia các công việc
khu vực nhiều hơn”./.
Theo Tạp chí “Hòa bình và phát triển” - Trung Quốc
Vũ Hiền (gt)
