Chính
sách hướng Tây của Nga và quan hệ với NATO của Nga luôn ở trong trạng
thái đối kháng lợi ích và không hiểu nhau. Về địa chính trị, Nga đang có
cơ hội trong việc tận dụng lợi thế của mình, như cung cấp dầu khí cho
khu vực Đông Bắc Á.
Việc
tập trung binh lính và vũ khí của Mỹ tại khu vực này đang khiến
Matxcơva chú ý nhiều hơn tới Châu Á – Thái Bình Dương. Không tin nhau
trong quan hệ quốc tế, nhất là việc NATO mở rộng về phía Đông và việc
triển khai hệ thống phòng thủ tên lửa của Mỹ đang làm cho quan hệ
Matxcơva - Washington cũng như quan hệ của Nga với các nước thành viên
NATO, đối tác của Mỹ trở nên căng thẳng. Tình trạng mâu thuẫn lợi ích đó
vẫn tiếp diễn trong hợp tác kinh tế. Nỗ lực của Nga trong việc xây dựng
đối tác chiến lược với Đức, Pháp, hai nền kinh tế lớn của châu Âu cũng
không mấy tiến triển. Liên Xô tan rã khiến Nga phải gánh chịu nhiều hệ
lụy tiêu cực, như mất liên kết lãnh thổ, kinh tế sụp đổ, mất vị trí của
mình trên trường quốc tế và bị khủng hoảng chính trị trong nước. Nhờ tập
trung mọi quyền lực, Tổng Thống Nga Putin đã có cách nhìn mới trong
chính sách đối ngoại và bắt đầu khôi phục lại vị trí người chơi chính
trị lớn trên thế giới nhờ tận dụng nguồn dự trữ nguyên liệu năng lượng
của mình để trở thành cường quốc. Cho tới nay, Matxcơva chủ yếu thực
hiện chính sách năng lượng của mình hướng về các nước châu Âu và thu
được hàng chục tỷ USD nhờ xuất khẩu dầu khí. Nhưng trong thời gian gần
đây, Nga đã hướng tới việc xuất khẩu năng lượng của mình sang các nước
Đông Bắc Á như Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc. So với thị trường châu Âu
đang bị bão hòa, bị hạn chế và tăng trưởng kinh tế bị đình trệ thì thị
trường Đông Bắc Á luôn tăng trưởng ổn định, tạo cơ hội tốt đẹp cho Liên
Bang Nga.
Khuynh hướng kinh tế mới hướng về khu vực châu Á - Thái Bình Dương
Đối
với Nga, khu vực Đông Bắc Á không chỉ là cơ hội, thị trường mới để xuất
khẩu năng lượng mà còn là một phần của kế hoạch nhằm thu hút khu vực
này để đưa Đông Siberi và Viễn Đông tham gia vào quan hệ kinh tế với mục
đích phát triển vùng xa xôi này của Nga. Vùng Viễn Đông của Nga có
nguồn dự trữ khổng lồ về dầu, khí, than đá và các loại khoáng sản khác;
được coi là kho báu của quốc gia này. Suốt nhiều năm qua, tình trạng bị
bỏ rơi và kém phát triển của khu vực này đang trở thành nơi nhạy cảm
chính trị, kinh tế nhất của Nga. Thành phố Vladivostok, có khoảng 580
nghìn dân, nhưng đang có xu hướng giảm mạnh về dân số do điều kiện sống ở
thành phố không được cải thiện, như thất nghiệp, mức sống thấp. Vài năm
trước, Vladivostok đã được đầu tư mạnh, được chọn làm nơi tổ chức Hội
nghị Thượng đỉnh APEC-2012. Hội nghị này đã tạo cơ hội tốt đẹp cho Tổng
Thống Putin trong việc phát triển khu vực Viễn Đông về kinh tế và giới
thiệu chính sách mới của Matxcơva trong việc gia nhập không gian kinh tế
thống nhất của Đông Bắc Á, các mục tiêu mà nhà lãnh đạo chính trị tiền
nhiệm của Nga không thực hiện được. Putin hy vọng rằng đầu tư và công
nghệ mới của nước ngoài là cú hích cho sự phát triển của khu vực Viễn
Đông.
Nước Nga, nhà cung cấp năng lượng cho Đông Bắc Á
Dòng
chảy chính của kinh tế thế giới đang chuyển về Châu Á – Thái Bình
Dương. Đông Bắc Á đang ở trung tâm của sự chuyển động có ý nghĩa này.
Khu vực này (nếu tính cả Mỹ và Canada) đang chiếm trên 50% GDP thế giới
và độc chiếm 40% lượng dự trữ ngoại tệ thế giới. Nếu Trung Quốc và Nhật
Bản là hai quốc gia tiêu thụ năng lượng lớn nhất thế giới thì Nga đã dần
dần chiếm lĩnh vai trò người cung cấp năng lượng chính cho Đông Bắc Á.
Nhất là trong trường hợp, xuất khẩu năng lượng của các nước Ả-rập, vịnh
Péc-xích và Trung Á bị gián đoạn, hoặc xảy ra tình trạng, như quan hệ
Trung - Mỹ xấu đi, Mỹ đóng cửa Eo biển Malakka thì việc Liên Bang Nga có
cơ hội cung cấp nguồn năng lượng bằng đường bộ sẽ có ý nghĩa rất to
lớn. Ngoài vai trò cung cấp nguồn nguyên liệu năng lượng, đối với Nga
vẫn chưa thể hiện được người tham gia chính trong hội nhập với mối liên
kết có mạng lưới giao lưu chặt chẽ giữa các nhà sản xuất của khu vực
Châu Á – Thái Bình Dương. Nếu Trung Quốc với ngành công nghiệp có nguồn
nhân công giá rẻ, Nhật Bản và Hàn Quốc là những nhà cung cấp công nghệ
cao thì nước Nga vẫn chưa có vai trò to lớn như vậy trong kinh tế của
khu vực. Vì vậy, Nga chưa trở thành thành viên của khu vực kinh tế tự
do, chưa gia nhập hiệp định bảo vệ các nhà đầu tư.
Cấu trúc địa chính trị kéo theo cả mâu thuẫn
Quan
hệ và sự thay đổi lập trường của Mỹ và Trung Quốc, hai nước có vũ khí
hạn nhân luôn định rõ địa chính trị của Châu Á – Thái Bình Dương. Sự
cạnh tranh và ý đồ chiếm ưu thế của Mỹ và Trung Quốc ở Thái Bình Dương
là nguyên nhân tạo ra môi trường căng thẳng và xung đột của khu vực. Ba
cường quốc có vũ khí hạt nhân là Trung Quốc, Mỹ và Nga đang chạm mặt
nhau ở khu vực này. Trên bán đảo Triều Tiên có thể xảy ra cuộc xung đột
vũ trang. Việc Bình Nhưỡng liên tục tiến hành thử nghiệm hạt nhân và tên
lửa mang đầu đạn hạt nhân khiến Nhật Bản và Hản Quốc cũng chạy đua vũ
trang. Tranh chấp lãnh thổ đang làm cho quan hệ trong khu vực trở nên
căng thẳng. Sau Thế chiến II, ở khu vực này vẫn đang tồn tại các cuộc
tranh chấp về biển, đảo giữa Trung Quốc và Nhật Bản ở biển Hoa Đông,
giữa Nhật Bản và Hản Quốc và giữa Nhật Bản và Nga ở biển Nhật Bản cũng
như tranh chấp về lãnh hải ở Eo biển Bering giữa Nga và Mỹ.
Bắc Cực có nguồn dự trữ khoáng sản lớn là quả táo của sự hiềm khích mới
Phần
lớn các lớp băng ở Bắc Cực sẽ tan chảy do thay đổi khí hậu; điều này
tạo cơ hội để mở ra nhiều con đường vận tải biển mới ở Bắc Á và khai
thác nguyên liệu (dầu, khí, than đá). Bộ Địa chất của Mỹ cho rằng, nguồn
dự trữ nguyên liệu năng lượng ở Bắc Cực chiếm khoảng 25% nguồn dự trữ
của thế giới. Các nước tiếp giáp với Bắc Cực, như Nga, Canada, Mỹ, Na
Uy, Đan Mạch đã bắt đầu tranh chấp trong việc phân chia Bắc Băng Dương;
Trung Quốc, Nhật Bản và Hản Quốc cũng đang nỗ lực để đưa mối quan tâm
lợi ích của mình vào cuộc tranh chấp này. Vì vậy, Bắc Cực đang trở thành
trung tâm lợi ích chiến lược của các nước và không loại trừ khả năng
dùng sức mạnh quân sự để thiết lập khu vực sở hữu của mình. Liên Bang
Nga tiếp giáp với Bắc Băng Dương dài nhất và đang có ý đồ chiếm 1,2
triệu km2 thành sở hữu của mình. Từ sau 2008, Tập đoàn Gazprom của Nga
đã hợp tác các công ty dầu khí nước ngoài, như Total của Pháp và Stat
Oil của Na Uy; từ 2011, Tập đoàn Rosneft của Nga cũng hợp tác với Exxon
Mobil của Mỹ để thăm dò, khai thác dầu khí tại Bắc Cực. Nhà cầm quyền
Nga đã quyết tâm thể hiện trong việc khai thác nguồn tài nguyên khoáng
sản ở Bắc Cực cũng như tiếp tục củng cổ và khẳng định vị thế của mình là
một cường quốc năng lượng ở châu Âu - Thái Bình Dương.
Nga không phải là người chơi chủ động ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương
Về
chính sách quốc phòng và quân sự - chính trị, Liên Bang Nga chưa đóng
vai trò chủ động trong khu vực Châu Á - Thái Bình Dương. Sau khi Liên Xô
tan rã, Nga đã bị mất vị trí ở châu Á. Vị trí của Nga đã giảm mạnh
trong khoảng không gian rộng lớn từ Vladivostok cho tới Singapore do Nga
rút căn cứ hải quân của mình tại cảng Cam Ranh của VN năm 2002. Việc
Tổng Thống Mỹ Barak Obama hướng chính sách chiến lược của mình từ Trung
Đông sang Thái Bình Dương khiến Nga phải tăng cường chính sách địa chính
trị của mình tại Đông Bắc Á, củng cố lực lượng hải quân của mình ở Thái
Bình Dương và hợp tác với Trung Quốc tiến hành cuộc tập trận hải quân
hồi tháng 4/2012. Liên Bang Nga cũng là quốc gia thành viên của một số
hiệp hội, liên minh có uy tín trên trường chính trị của khu vực Châu Á -
Thái Bình Dương; là thành viên của các tổ chức lớn của khu vực, như
“ASEAN” từ năm 1994, “APEC” từ năm 1998, “ASEAN + Nga” từ năm 2005. Thế
nhưng, vẫn chưa thấy được sự hoạt động tích cực của Nga với tư cách là
một quốc gia thành viên.
Nga - Trung Quốc
Quan
hệ Nga - Trung luôn đóng vai trò rất quan trọng trong khu vực. Trung
Quốc trở thành bạn của Nga nhờ kim ngạch song phương năm 2011 đạt 80 tỷ
USD. Trong thương mại song phương, chủ yếu Nga cung cấp nguyên liệu năng
lượng và bán vũ khí cho Trung Quốc. Đối với Trung Quốc, nước này đang
muốn sử dụng đặc quyền trong thương mại năng lượng và khoáng sản của
Nga. Do an ninh chiến lược, Bắc Kinh luôn mong muốn việc vận chuyển bằng
đường bộ các nguyên liệu năng lượng; và cho rằng, việc nhập khẩu dầu mỏ
từ các nước châu Phi, Ả-rập và vịnh Péc-xích không đáng tin cậy trong
trường hợp quan hệ với Mỹ bị xấu đi. Đầu tư của Trung Quốc tại Nga liên
tục gia tăng. Lý Khắc Cường, Thủ tướng tương lai của Trung Quốc đã ký dự
án trị giá 15 tỷ USD nhân chuyến thăm Nga hồi tháng 4/2012. Matxcơva đã
không nêu vấn đề công dân Trung Quốc luôn thâm nhập khu vực Viễn Đông
của Nga, vì Bắc Kinh và Matxcơva đang hợp tác chặt chẽ với nhau. Trung
Quốc có 3 tỉnh với trên 100 triệu dân, có ngành công nghiệp nặng và cơ
sở hạ tầng phát triển, tiếp giáp với khu vực Viễn Đông thưa thớt người.
Thực trạng này cho thấy, một mặt đang có sự đe dọa thực tế về an ninh
của Nga nhưng nếu không có đầu tư của Trung Quốc thì hầu như không có
điều kiện để cải cách kinh tế và phát triển cơ sở hạ tầng ở vùng Viễn
Đông và vùng phụ cận Thái Bình Dương của Nga. Matxcơva và Bắc Kinh có
mối quan tâm lợi ích chung trong chính sách đối ngoại, như chính sách về
thế giới đa cực, ổn định chính trị ở Cận Đông và Trung Á, hòa dịu ở bán
đảo Triều Tiên. Liên minh tay đôi Nga - Trung gia tăng trong khuôn khổ
SCO cũng đóng vai trò chính trong việc hạn chế Mỹ tiến hành chính sách ở
Đông và Trung Á.
Nga - Nhật Bản
Việc
người dân Nhật Bản phê phán sử dụng năng lượng hạt nhân khiến nước này
phải thay đổi mạnh chiến lược tìm kiếm nguồn năng lượng thay thế và sử
dụng nguyên liệu năng lượng khác đang yêu cầu Nhật Bản phải gia tăng
nhập khẩu dầu mỏ và khí đốt hóa lỏng. Đây là kịch bản có lợi cho Nga và
trao cho Nga cơ hội khẳng định thêm vị trí của người cung cấp dầu, khí ở
Đông Bắc Á. Tập đoàn Gazprom cùng với công ty dầu khí Duch/Sell và Hãng
Mitsui và Mitsubishi của Nhật Bản (chung vốn 22,5% cổ phần) đang tham
gia dự án “Sakhalin-2”. Nhật Bản sẽ sử dụng phần lớn thành phẩm cuối
cùng của dự án đường ống dẫn khí hóa lỏng này. Việc Nhật Bản luôn đòi
Nga trao trả các đảo Sakhalin cũng làm cho quan hệ Matxcơva -Tokyo trở
nên căng thẳng, nhất là việc Tổng Thống Nga lần đầu tiên ra thăm các đảo
Sakhalin và bố trí tên lửa loại “đất đối không” tại đây nhằm tăng thêm
sức mạnh cho Hạm đội Thái Bình Dương của Nga cũng làm cho quan hệ song
phương xấu thêm. Tuy nhiên, Tokyo luôn coi Nga là đối tác có vai trò
quan trọng đối với việc giảm bớt sự ảnh hưởng đang gia tăng của Trung
Quốc.
Nga - Hàn Quốc
Tình
hình kinh tế và điều kiện địa chính trị khiến chính sách của Nga hướng
tới bán đảo Triều Tiên, Nga đang cố tăng thêm ảnh hưởng của mình tại bán
đảo này. Đối với Nga, kế hoạch cung cấp khí đốt cho Hàn Quốc đi qua
lãnh thổ Triều Tiên đang có một số mục đích, như khí đốt của Nga vận
chuyển cho Hàn Quốc có giá rẻ, làm lắng dịu tình hình căng thẳng quân
sự, chính trị của hai miền Triều Tiên nhờ cam kết nghĩa vụ và hợp tác
với nhau, bán đảo Triều Tiên nói chung sẽ kết nối với mạng lưới đường
sắt của Nga. Hàn Quốc là bạn hàng lớn thứ 3 của Nga tại Đông Bắc Á; 2/3
lượng xuất khẩu của Nga sang Hàn Quốc chủ yếu là nguyên liệu năng lượng
và nhiên liệu uran phục vụ các nhà máy điện hạt nhân. Các công ty Hàn
Quốc chủ yếu đầu tư ở phần lãnh thổ châu Âu của Nga. Ở vùng Viễn Đông
chỉ có một dự án duy nhất của doanh nghiệp Hàn Quốc; đó là nhà máy đóng
tàu thủy của Tập đoàn Dae-u ở vùng Primorski.
Nga - Bắc Triều Tiên
Đối
với Nga, Bắc Triều Tiên không có vai trò nào với tư cách là bạn hàng;
kim ngạch song phương năm 2010 chỉ đạt 62 triệu USD. Đường ống dẫn khí
hóa lỏng đi qua lãnh thổ Bắc Triều Tiên (tổng chiều dài 1.100 km, đi qua
Bắc Triều Tiên 700 km) nằm trong kế hoạch của Liên Bang Nga sẽ được bắt
đầu từ năm 2017, mỗi năm vận chuyển sang Hàn Quốc được 10 triệu m3 khí
lỏng và Bắc Triều Tiên cũng nhận được khoảng 100 triệu USD/năm tiền phí
vận chuyển quá cảnh qua lãnh thổ nước mình. Việc thiết lập quan hệ ngoại
giao Matxcơva - Seoul năm 1990 khiến sự tham gia của Nga vào công việc
của Bắc Triều Tiên bị giảm mạnh. Hiệp ước Hòa bình, Hữu nghị giữa Bình
Nhưỡng và Matxcơva ký năm 1991 được đổi mới trong tháng 4/2000 đã bỏ
điều khoản “hai bên sẽ giúp đỡ lẫn nhau khi có chiến tranh”. Bình Nhưỡng
luôn nhận thức rõ rằng, cơ sở sinh tồn của Bắc Triều Tiên là sự giúp đỡ
của Trung Quốc. Mục tiêu mà Bắc Triều Tiên hợp tác với Nga là cố giảm
bớt sự quá lệ thuộc vào Trung Quốc.
Nhận thức về khuynh hướng địa chính trị mới
Khuynh
hướng hướng Đông của Matxcơva là nhằm tăng cường vị trí của mình ở khu
vực Thái Bình Dương của Nga. Điều này không có nghĩa là Nga quay lưng
với châu Âu. Về kinh tế, phương Tây vẫn là đối tác chiến lược của Nga.
Châu Âu là đối tác thương mại quan trọng, nhà đầu tư, nhà cung cấp công
nghệ mới đối với Nga. Đối với một cường quốc có lãnh thổ rộng lớn trải
dài từ châu Âu sang Thái Bình Dương, Nga đã bắt đầu tiến hành chính sách
hướng Đông để tạo sự cân bằng thay vì triển khai chính sách hướng về
một phía là phía Tây Âu. Kinh tế khu vực Châu Á - Thái Bình Dương tăng
trưởng mạnh, ổn định cũng như nhu cầu sử dụng năng lượng gia tăng đã
đóng vai trò đặc biệt trên thế giới; đồng thời đang trở thành giao điểm
của các lợi ích quốc tế nhưng lại tạo điều kiện hình thành mâu thuẫn tại
đây. Cho tới nay, Nga chưa thể tận dụng được vị thế địa lý của mình ở
Đông Bắc Á nhưng hiện khu vực này đang mở nhiều điều kiện thuận lợi cho
quốc gia này. Nước Nga đã có điều kiện có ảnh hưởng quyết định trong
việc phân chia lực lượng mới nhờ tiến hành hoạt động tích cực và nhiệm
vụ đặc biệt ở Bắc Thái Bình Dương.
Vị
trí và nhiệm vụ của các nhà cung cấp năng lượng trên thế giới nói chung
đang có khuynh hướng thay đổi khi tham gia vào lĩnh vực này. Ả-rập
Xê-út và Liên Bang Nga là hai nhà cung cấp dầu mỏ chính. Do nguồn dự trữ
dầu mỏ của thế giới giảm dần nên việc gia tăng khuynh hướng sử dụng khí
sạch và khí tự nhiên sẽ có ý nghĩa đối với môi sinh thái trong tương
lai. Nga và Iran chiếm 60% nguồn dự trữ khí đốt tự nhiên của thế giới.
Lượng dự trữ khí đốt này có thể dùng đến khi kết thúc thế kỷ này. Như
vậy, trong tương lai, dầu mỏ sẽ mất vị trí của mình, nhường chỗ cho khí
đốt tự nhiên. Đây là cơ hội lịch sử đặc biệt mà nước Nga có được để
chiếm vị trí ảnh hưởng từ châu Âu cho tới Thái Bình Dương nhờ việc cung
cấp nguyên liệu năng lượng cho châu Âu cũng như đảm bảo được cho phương
Đông./.
Lê Sơn (gt)
http://nghiencuubiendong.vn/nghien-cuu-chau-au/3186-chinh-sach-dia-chinh-tri-huong-dong-moi-cua-nga
