TCCS - Biến đổi khí
hậu, một dạng thách thức an ninh phi truyền thống, đang ngày càng trở
nên nguy hại hơn tới an ninh phát triển của bất kỳ quốc gia nào. Đặc
biệt, với tần suất và mức độ thiệt hại tăng cao của thảm họa thiên nhiên
liên tục xảy ra mới đây trên khắp các châu lục, thì các hệ lụy khôn
lường từ biến đổi khí hậu cần được nhận diện rõ nét hơn bao giờ hết.
Cơ sở dự báo
Vào năm 1986, Ủy ban Thế
giới về môi trường và phát triển của Liên hợp quốc trong báo cáo nhan đề
“Tương lai chung của chúng ta” đã dự báo, nhiệt độ trung bình của Trái
đất trong thế kỷ XXI sẽ tăng từ 1,5oC đến 4,5oC, tùy thuộc vào nỗ lực
của cộng đồng quốc tế trong việc giảm thiểu phát thải khí gây hiệu ứng
nhà kính(1). Dù đây chỉ là một trong những dự đoán ban đầu về biến đổi
khí hậu, song nó được dư luận quan tâm bởi, dự báo được đúc rút từ cơ sở
khoa học nghiên cứu nghiêm túc của một nhóm gồm 1.500 nhà khoa học có
uy tín trên thế giới được Liên hợp quốc mời cộng tác.
Tại châu
Á: Năm 2010, lũ lụt và lở đất ở Trung Quốc đã làm chết hơn 3.000 người,
khiến 12 triệu người phải rời bỏ nhà cửa. Mùa xuân năm ngoái, vùng Tây
Nam Trung Quốc cũng đã phải chống trọi với một trận khô hạn được coi là
tồi tệ nhất trong vòng một thế kỷ qua và sau đó vùng đất khô hạn này lại
bị lũ lụt tàn phá.
|
Cũng theo các nghiên cứu
trên, nguyên nhân chính của biến đổi khí hậu được xác định là sự gia
tăng đáng kể nồng độ khí nhà kính nhân tạo trong khí quyển. Những hoạt
động của con người, trong đó có việc sử dụng nguồn năng lượng dầu mỏ và
than đá, làm cho khí các-bon tích tụ ngày càng nhiều trong khí quyển
Trái đất; sự khai thác triệt để dẫn đến cạn kiệt các nguồn tài nguyên
thiên nhiên, tài nguyên sinh vật sống, đặc biệt là tài nguyên rừng và
nước - vốn là bộ máy khổng lồ giúp điều hòa khí hậu Trái đất; tình trạng
ô nhiễm ngày càng nghiêm trọng trong mọi lĩnh vực môi trường như không
khí biển, nước trên đất liền và nhiều hệ sinh thái bị mất cân bằng,
không còn khả năng tự điều chỉnh vốn có của mình, gây biến đổi khí hậu.
Hậu quả nhãn tiền
Trong thời gian gần đây,
các thảm họa thiên nhiên xảy ra ở khắp nơi trên thế giới đều được mô tả
với các đánh giá như “chưa từng có trong lịch sử” hay “lớn nhất trong
hàng thập niên qua”, thể hiện tần suất gia tăng thiên tai liên tục, phá
vỡ mức độ tàn phá trước đây. Chỉ riêng từ đầu năm 2010 đến nay đã diễn
ra trận lụt dữ dội chưa từng có ở Pa-ki-xtan, đợt nắng nóng nhất từ
1.000 năm qua ở Nga, lở đất kinh hoàng ở Trung Quốc, và Trung Âu chìm
trong biển nước... Nhân loại bàng hoàng trước những hậu quả khủng khiếp
mà thiên tai để lại, còn các nhà nghiên cứu thì đều có chung giải thích,
đây chính là những hậu quả nhãn tiền của tình trạng biến đổi khí hậu đã
được cảnh báo.
|
Tại
châu Phi: Trận hạn hán tồi tệ mùa hè năm 2010 khiến tình trạng đói
nghèo thêm trầm trọng, ảnh hưởng tới 10 triệu người ở 4 quốc gia Tây
Phi. ở Ni-giê, đất nước bị ảnh hưởng nặng nề nhất, 7,1 triệu người chịu
cảnh đói ăn vì mất gia súc và mùa màng trong khi giá ngũ cốc leo thang
gấp đôi. Trong khi đó, năm 2009, mưa dữ dội đã phá hủy hoa màu, khiến
tình hình sản xuất các loại ngũ cốc ở các quốc gia Tây Phi bị ảnh hưởng
nghiêm trọng, kể cả nước láng giềng Sát và Ni-giê-ri-a.
|
Trong khi Trung Quốc,
Pa-ki-xtan, Ấn Độ... phải gồng mình chống lũ, những đợi nắng nóng kéo
dài, kèm theo cháy rừng bùng lên dữ dội trong những ngày đầu tháng
8-2010 được mô tả là tồi tệ nhất trong hơn 1.000 năm qua, đẩy nước Nga
vào một thảm họa chưa từng thấy.
Ông Ô.Ba-đua, một quan
chức đặc trách theo dõi khí hậu của Tổ chức Khí tượng thế giới ghi nhận
rằng, nhiệt độ ở Mát-xcơ-va đã lập kỷ lục cao tuyệt đối (38,2oC cuối
tháng 7-2010), kể từ khi nước này bắt đầu ghi chép các dữ liệu khí tượng
cách đây 130 năm. Còn lũ lụt ở Pa-ki-xtan cũng là chưa từng có, cả về
quy mô lẫn mức độ tác hại. Tuy nhiên, ông Ô. Ba-đua cũng lưu ý rằng, cần
phải xem xét những hiện tượng cực đoan này trong nhiều năm nữa mới có
thể rút ra các kết luận về hậu quả của biến đổi khí hậu.
Hầu hết các nhà khí tượng
học cho rằng, các thiên tai gần đây diễn ra ở khắp nơi trên thế giới
không nằm ngoài những kết luận của IPCC. Phó Chủ tịch IPCC Van
Ypéc-sen-lơ giải thích: những hiện tượng này sẽ tái diễn và ngày càng
gia tăng, nhất là khi khí hậu trên trái đất bị xáo trộn bởi khí thải gây
hiệu ứng nhà kính.
Hệ lụy lâu dài
Tuy nhiên, sự khủng khiếp
của những thảm họa thiên nhiên có nguyên nhân từ biến đổi khí hậu không
chỉ dừng lại ở cảnh tượng hoang tàn, đổ nát sau thiên tai. Tác hại ghê
gớm của nó còn nằm ở những bất ổn đối với cuộc sống của mỗi con người,
mỗi quốc gia, trên các lĩnh vực từ an ninh - xã hội, môi trường, kinh tế
đến an ninh chính trị và phát triển.
Từng có so sánh cho rằng,
tác động của biến đổi khí hậu đối với hòa bình và an ninh của thế giới
là rất lớn, khó lường, lâu dài, có thể còn nghiêm trọng hơn cả chủ nghĩa
khủng bố quốc tế. Được coi là một trong những vấn đề mang tính toàn
cầu, tầm ảnh hưởng của biến đổi khí hậu vượt ra khỏi biên giới quốc gia,
khu vực, khiến cho các chiến lược, biện pháp mang tính quốc gia đơn lẻ,
kể cả của các nước phát triển nhất, không thể đối phó một cách hiệu quả
đối với thách thức này. Những nước có nguy cơ chịu ảnh hưởng nặng nề
nhất của các hiện tượng biến đổi khí hậu (nước biển dâng, thiên tai,
thời tiết diễn biến bất thường...) chính là các quốc gia ven biển.
|
Ở châu Mỹ: Tháng 4-2010,
trận lụt và sạt lở đất đã tấn công Ri-ô đờ Gian-nê-rô (Bra-xin) sau khi
trận mưa như trút nước chưa từng có trong bốn thập niên qua, khiến 212
người bỏ mạng. Lũ lụt một lần nữa hoành hành trở lại vào tháng 6-2010 ở
các bang A-la-goát và Pơ-nam-bu-cô của Ấn Độ, làm ít nhất 1.000 người
mất tích.
|
Với việc gây ra những
thảm họa toàn cầu về thiên nhiên - môi trường, đe dọa mạng sống hàng
triệu người, làm bùng nổ các làn sóng di cư, thậm chí là sự tồn tại của
nhiều quốc gia ở vị trí thấp hơn so với mực nước biển, biến đổi khí hậu
có thể làm xáo trộn cơ cấu địa - chính trị cũng như không gian chiến
lược ở một số khu vực trên thế giới, từ đó làm thay đổi hình thái tập
hợp lực lượng quốc tế.
Ngoài ra, biến đổi khí
hậu cũng ảnh hưởng mạnh mẽ đến sự phân bổ nguồn lực thế giới khi ngày
càng có nhiều quốc gia sử dụng nguồn tài nguyên như một loại "vũ khí"
quan trọng nhằm mặc cả lợi ích trong quan hệ quốc tế. Biến đổi khí hậu
làm gia tăng sự khan hiếm, thay đổi quá trình phân bổ các nguồn tài
nguyên thiết yếu, có tầm chiến lược quan trọng như nước, đất trồng
trọt..., làm trầm trọng thêm các thách thức an ninh phi truyền thống
khác, như an ninh lương thực, an ninh năng lượng, khoảng cách giàu -
nghèo..., từ đó dẫn tới nguy cơ bất ổn định, xung đột, khủng bố, làm sâu
sắc thêm các mâu thuẫn chính trị -xã hội ở nhiều nơi trên thế giới. Dự
báo đến năm 2025, khoảng 5 tỉ người có thể sẽ sống trong những khu vực
có nguy cơ căng thẳng, xung đột liên quan đến sự khan hiếm nước và lương
thực.
Trong lịch sử từng diễn
ra các thảm kịch của những triều đại hưng thịnh mà nguyên nhân sâu xa
cũng chính từ các thiên tai thời tiết. Nhà nghiên cứu G.Giang thuộc Viện
Hàn lâm Khoa học Trung Quốc đã có một nghiên cứu công phu về vấn đề
này, trong đó so sánh hai nhóm dữ liệu về các biến động chính trị và
biến động có liên quan đến tự nhiên, khí hậu như nhiệt độ thay đổi, lũ
lụt, hạn hán, nạn châu chấu, giá lúa gạo... trong giai đoạn hơn 1.900
năm của lịch sử Trung Quốc. Nghiên cứu đã tìm ra mối liên hệ giữa sự
thay đổi của thời tiết, khí hậu với số phận của các triều đại trong lịch
sử Trung Quốc, theo đó thời tiết thay đổi làm giảm sản lượng lương
thực, dẫn đến những hỗn loạn trong dân chúng, làm suy yếu sức mạnh của
triều đình.
Những chu trình tương tự
không chỉ tồn tại trong lịch sử Trung Quốc mà còn được ghi nhận ở hầu
hết các nhà nước nông nghiệp khác trong thế giới hiện đại. Một báo cáo
do các nhà khoa học Đức và Thụy Sĩ thực hiện, trong khuôn khổ Chương
trình Môi trường của Liên hợp quốc đã cảnh báo, trong tương lai một số
khu vực có thể trở thành điểm nóng về xung đột do biến đổi khí hậu, đó
là châu Phi, Trung Á, Ấn Độ, Pa-ki-xtan, Băng-la-đét, Trung Quốc, một
phần khu vực Ca-ri-bê và Mỹ La-tinh. Tại châu Phi, sau thời kỳ 2025 -
2030, tranh chấp nước giữa Ai Cập và các quốc gia láng giềng sẽ trở
thành vấn đề không thể giải quyết, dẫn đến nguy cơ xung đột của cả khu
vực. Trung Á, Ấn Độ, Pa-ki-xtan và Băng-la-đét cũng có thể xảy ra chiến
tranh nước.
|
Ở châu Âu: Các nước miền
Trung và Đông Âu, như Ba Lan, Hung-ga-ri, Xlô-va-ki-a hồi tháng 5 và
tháng 6-2010 cũng phải chịu đựng trận lũ tồi tệ nhất trong nhiều thập
niên. Nước Anh phải trải qua sáu tháng đầu năm khô hạn nhất kể từ năm
1929; trong khi nước Nga đang chật vật đối phó với tình trạng cháy rừng
trên diện rộng do khí hậu khô nóng, gây thiệt hại 200.000 ha rừng.
|
Theo một nghiên cứu được
công bố năm 2008 của Tổ chức Báo động quốc tế, 46 quốc gia, khoảng 2,7
tỉ người, có nguy cơ cao về xung đột bạo lực do biến đổi khí hậu và có
tới 56 quốc gia khác cũng có nguy cơ bất ổn chính trị.
“Đáng sợ hơn đại chiến thế giới”
Đây là nhận định được cựu
Thủ tướng Anh G.Brao đưa ra tại Hội nghị quốc tế về biến đổi khí hậu
diễn ra ở Luân-đôn cuối năm 2009. Ông G. Brao khẳng định, tình trạng ấm
lên của Trái đất có thể gây nên một cuộc khủng hoảng kinh tế mà mức độ
thiệt hại vật chất của nó lớn hơn cả hai cuộc chiến tranh thế giới và
cuộc đại suy thoái 1929 -1933 cộng lại. Nhận định của ông G. Brao cũng
được nhiều nhà lãnh đạo các nước chia sẻ. Theo ông G. Brao, hậu quả của
biến đổi khí hậu là nguy cơ về mặt nhân đạo, sinh thái và kinh tế. Nếu
không ngăn chặn những tác động tồi tệ nhất của biến đổi khí hậu, GDP
toàn cầu sẽ giảm 20%.
Điều lo ngại hơn là chính
trong bối cảnh cấp thiết đó, một hội nghị quan trọng và được dư luận kỳ
vọng hơn - Hội nghị thượng đỉnh về biến đổi khí hậu do Liên hợp quốc
chủ trì vào tháng 12-2009 tại Cô-pen-ha-gen (Đan Mạch) đã không đạt được
sự đồng thuận của các nước trong việc tìm ra một thỏa thuận mới về biến
đổi khí hậu, thay thế Nghị định thư Ki-ô-tô sẽ hết hiệu lực vào năm
2012. Những nước giàu không muốn chấp nhận các cam kết nghiêm ngặt trong
việc giảm khí thải các-bon. Trong khi đó, những nước đang phát triển
như Trung Quốc, Ấn Độ từ chối hành động nếu nhóm nước giàu không chịu
đưa ra cam kết.
Thực chất, nội dung nhận
định trên đã được ông G. Brao trích dẫn từ Hội nghị quốc tế về môi
trường được tổ chức tháng 11-2006 tại Nai-rô-bi (Kê-ni-a). Khi đó, hơn
100 bộ trưởng và 6.000 đại biểu là các nhà quản lý, kinh tế, khoa học đã
đánh giá những thiệt hại nặng nề do biến đổi khí hậu gây ra trong vài
thập niên tới có thể làm giảm 20% GDP toàn cầu, gây ra những đảo lộn về
kinh tế - xã hội.
|
Bắc Cực: Đầu tháng 8-2010, một khối băng có diện tích 260 km2
được phát hiện đã tách khỏi dòng sông băng ở Đan Mạch. Đây là đảo băng
lớn nhất tách ra ở Bắc Cực trong nửa thế kỷ quan sát. Nhiệt độ của một
mùa hè nóng nhất trong vòng 150 năm lịch sử khí hậu toàn cầu được coi là
nguyên nhân gây ra hiện tượng này.
|
Do những thách thức đa
chiều và phức tạp của vấn đề này cũng như sự khó khăn trong việc tìm
giải pháp khả thi mà nội dung biến đổi khí hậu đang dần trở thành ưu
tiên quan trọng trong chiến lược an ninh, đối ngoại của các nước lớn và
được cộng đồng quốc tế quan tâm rộng rãi. Điều này chứng tỏ nhận thức
toàn cầu về những nguy cơ tiềm tàng từ vấn đề biến đổi khí hậu đã có
bước nâng cao. Trước khi đạt được một thỏa thuận toàn cầu về vấn đề này,
điều cần thiết hiện nay là mỗi quốc gia cần có cách tiếp cận và phương
thức mới trong hoạch định và triển khai chính sách đối ngoại - an ninh
phù hợp để đối phó với biến đổi khí hậu, trong đó đặc biệt chú trọng mục
tiêu phát triển “kinh tế xanh” bền vững, đưa vấn đề bảo vệ môi trường
vào việc hoạch định chính sách phát triển toàn diện của quốc gia./.
____________________________________________
(1) Nguyễn Trường Giang: Những phát triển của luật pháp quốc tế trong thế kỷ XXI, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2008
TCCS- Minh Châu (Bộ ngoại giao)-Số 23 (215) năm 2010
