Những lời nói, hành động dù rất nhỏ của học sinh- thế hệ
tương lai của đất nước ngày hôm nay có thể sẽ là những thành tựu hay thất bại của
nền giáo dục. Và giáo sư Phạm Minh Hạc, Chủ tịch Hội Khoa học Tâm lý Giáo dục
VN cũng từng nhìn nhận rằng: văn hóa học đường ở VN cần đảm bảo ba yếu tố: cơ
sở vật chất đảm bảo, môi trường giáo dục tốt và văn hóa ứng xử, giao tiếp. Qua
cách nhìn nhận ấy, chúng ta thấy rằng học đường là môi trường góp phần quan
trọng trong việc hình thành và phát triển nhân cách của học sinh. Trong đó, mối
quan hệ giữa thầy và trò chiếm vị trí quan trọng hàng đầu. Hiện nay,văn hóa
giao tiếp học đường nảy sinh nhiều vấn đề khá nghiêm trọng. Chẳng hạn như,
trường hợp một học sinh lớp 8 cầm dao đâm làm bạn tử vong. Vì lí do bạn ức hiếp,
hăm dọa, đánh mình mà dùng vũ khí " tự xử" thì không hề hợp luật và qui định
của nhà trường. Trong khi đó, kỹ năng
ứng phó tình huống của các em đâu? Sao không báo giám thị, nói với cha mẹ, giáo
viên chủ nhiệm, thầy cô,..? Và cũng thật đáng báo động là nhiều em biết bạn
mình bị ức hiếp thường xuyên nhưng tâm lí " sợ liên lụy", ", "coi chừng vạ lây",
" sợ nói" nên im lặng. Điều này phải chăng đang ăn mòn tâm trí, bản lĩnh nói
thật, sống thật của các em? Và hậu quả như trên thật nghiêm trọng. Tâm lí học có câu nói rằng" " gieo hành vi gặt
thói quen, gieo thói quen gặt nhân cách". Nghĩa là không dám nói thật, bảo vệ
cái thiện thì về lâu dài sẽ trở thành " bệnh thói quen" và khi trưởng thành, ai
dám chắc các em sẽ bàng quan, thờ ơ thậm chí đứng về phía cái ác, cái xấu? Thầy
cô và gia đình có từng đặt tình huống đó- để các em ứng phó chưa? Có cách nào
cứu bạn mà không gây nguy hiểm cho mình? Xin thưa, đây chính là kỹ năng ứng phó
tình huống- một phần của giao tiếp ứng xử, kỹ năng sống.
Quả thật, phụ huynh tự biện luận rằng: " nếu không "thờ ơ"
khi đi ra đường thì con em họ dễ bị kẻ xấu dụ dỗ, lợi dụng và thiệt hại". Vậy
cách dạy này sai hay đúng?Vâng, giao tiếp ứng xử sao cho thể hiện hành vi văn
hóa, lịch sự là điều cần dạy. Xin thưa, ở đây, chính là chúng ta nên trang bị
cho học sinh kỹ năng ứng phó với tình huống sao cho có văn hóa. Với người lạ,
sẽ có những người tốt, người xấu. Người thuộc dạng nghi ngờ có biểu hiện cụ thể
ra sao? Người bình thường thì như thế nào? Cẩn thận với " tình huống " thường
gặp, giải pháp kêu cứu, báo công an, ghi nhớ dặc điểm của kẻ xấu, cảnh giác
tránh rơi vào tình huống không an toàn,.. là những giải pháp không được quan tâm để
trang bị cho học sinh.
Hình như, nhiều người vẫn cho rằng xin lỗi, cảm ơn là điều
gì đó " khách sáo" và " giữ kẽ" với nhau quá. Lời nói chẳng mất tiền mua,ví dụ
như trong căn tin trường giờ cơm trưa, quá đông học sinh đến ăn. Va chạm chen
chúc nhau có lẽ là không tránh khỏi. Thế nhưng, làm lơ khi đâm sầm vào bạn khác
là cách nhiều học sinh đang làm. Khá hơn một tí là " có sao không" và rất ít "
mình xin lỗi". Câu " xin lỗi " rất đáng giá, nó sẽ giúp cho chúng ta giữ
được hoà khí và làm dịu đi mối căng thẳng giữa hai bên. Xin lỗi nghĩa là biết lỗi và
chấp nhận sửa chữa sai lầm. Một cách có văn hóa, xin lỗi là phải chân thật và
thể hiện rõ thái độ thật tâm của mình, đừng nói ra một cách " cho qua chuyện".
Tình cờ, tôi thấy một học sinh nam miệng nở nụ cười vui vẻ, tíu tít nói chuyện
và dắt tay bà cụ qua đường. Qua đến bên kia đường, bà cụ nói lời "cảm ơn con".
Nói " cảm ơn" không phải là việc đòi hỏi ai đó phải " đáp trả" khi chúng ta
giúp họ. Càng không phải là lời nói nhạt nhẽo khi mở miệng là cám ơn, xin lỗi
liếng thoắng nhưng là lời nói sáo rỗng, không xuất phát từ tấm lòng.
Bên cạnh đó, chúng ta cũng nên nhớ rằng, hình thành con
người có văn hóa không ở đâu xa, mà chính là ngay trong cách chúng ta cư xử với
mọi người. Vào lớp học, em nào đi học trễ, coi như là dáo dác nhìn trước ngó
sau coi giáo viên vô lớp chưa, hoặc đi thẳng vào lớp thậm chí không gật đầu
chào giáo viên. Phép lịch sự giao tiếp của các em không có? Hay các em chưa
được dạy? Câu trả lời tôi nhận được nhiều nhất là " ngại nói xin phép". Ngại
nói đâm ra không nói hoặc nói ít hoặc nói cộc lốc hiện nay là hiện tượng phổ
biến. Đi thưa về trình là câu mà ông bà ta đã dạy. "Xin phép Cô, cho em đi ra
ngoài", gật đầu lễ độ kèm theo cử chỉ lịch sự thay cho lời nói khi giáo viên
đang giảng bài cũng là phép giao tiếp có văn hóa. Nói nhiều về học sinh, vậy
giáo viên thì sao? Một thầy giáo đang giảng bài, đồng nghiệp đứng bên ngoài muốn
gặp thầy. Thế là, nhác thấy người cần gặp mình, Thầy giáo đi ngay tức thì ra
cửa. Bỏ lại học sinh ngơ ngác nhìn theo thầy, không biết nói gì? Thầy giáo luôn
nói mình bị mất hứng, phiền lòng khi học sinh không biết xin phép. Nhưng ở đây,
Thầy nên chăng là " xin lỗi các em, Thầy ra gặp thầy A.. một chút". Tự cho mình
cái " quyền" và " quên" nói lời lịch sự với nhau ở mỗi người không ít. Hậu quả
là, tâm lý " người lớn" không gương mẫu ảnh hưởng đến nhận thức và hành vi của
các em. Các em có thể sẽ cãi lại lời người lớn, sẽ ít nể trọng và quan trọng là
các em không ý thức " tầm quan trọng" cũng như "hậu quả "của giao tiếp chưa phù
hợp.
Và tình trạng vi phạm đạo đức, giao tiếp không phù hợp của
giáo viên đang nảy sinh khá phổ biến. Điều này dẫn đến sự nghi ngại đến nhân
cách, phẩm chất của người thầy. Xin mạn phép đề cập đến những vấn đề sau:
Vấn đề xưng hô của GV-HS trên lớp sao cho mang màu sắc học
đường khá quan trọng. Ngày xưa, thầy- trò thường xưng hô theo kiểu ta- các con.
Tại trường THPT nọ, giáo viên dạy môn Sinh N. dạy rất hay, có nhiều HS vô đội
tuyển cấp TP, cấp quốc gia thuộc bộ môn của cô.
Thế nhưng, khi lên lớp, Cô chỉ vỏn vẹn mấy đại từ nhân xưng sau: tôi-
các anh chị. Trường hợp khác, một giáo viên khá kỳ cựu thì nói kiểu "mày -tao"
với học sinh cấp 3. Rồi thầy K mới về trường sau khi tốt nghiệp thì các bạn-
tôi.
Kiểu xưng hô truyền thống vẫn là các con, các em và tôi-
thầy, cô. Không ít học sinh khi được hỏi: " Em thích thầy( cô) xưng hô như thế
nào với mình". Nhiều HS tâm sự rằng các em thích được xưng hô thầy (cô)-em hơn. Vì cách nói này không làm
giảm vị trí " người lớn" của lứa tuổi muốn khẳng định mình cùa các em. Mặt
khác, "các anh chị" nghe có vẻ quá sức va xa cách với tư cách của các em; giáo
viên trẻ mà xưng các em là "mày" thì thật là phi giáo dục.
Trường hợp khác, mọi quy định, nguyên tắc giao tiếp do giáo
viên bộ môn đưa ra có thể sẽ ảnh hưởng rất mạnh mẽ đến học sinh. Giáo viên
thường quy định " cấm sự dụng điện thoại trong giờ học". Giờ lên lớp
điện thoại reo tò tí te, của thầy và của cả học sinh. Thầy với cớ " có
nhiều việc quan trọng" thì chẳng nhẽ học sinh không quan trọng nhiều việc . Vậy
là ai cũng nghe, nhắn tin điện thoại, dù là lén lút hay " công khai". Qui định
đặt ra nhằm mục đích nâng cao ý thức từ đó đối tượng có hành vi phù hợp mới là
quan trọng. Không gương mẫu và " quên" cảm nhận, xúc cảm của học sinh, luôn cho
mình là " người có quyền" là biểu hiện
phổ biến của không ít thầy cô giáo hiện nay.
Qua công tác tiếp xúc với học sinh THPT hiện nay, chúng tôi
nhận thấy rằng học sinh THPT hiện nay có lối suy nghĩ khá chủ động. Các em có
thể thấy " quyền" của mình và thích khẳng định bản thân do đó giáo viên càng
cần phải hiểu tâm lý của học sinh để tránh
" hậu quả" đáng tiếc. Ví dụ như : một giáo viên khi dạy ở lớp 11 nọ, đặt
ra qui định : " ai đến lớp trễ thì không được vào lớp, nộp phạt 1000 đồng/1
phút vào quỹ lớp, không được xin vào tiết học đó". Thế là qui định ngấm ngầm
thầy trò tiếp tục diễn ra. Cho đến một ngày, thầy giáo đi dạy trễ 15 phút, cửa
lớp đóng im ỉm, HS bước ra bảo: " mời thầy đóng lệ phí phạt 15000 đồng, cả lớp
không cho thầy vào lớp". Thầy giáo tức điên người, " học trò không có quyền
đó". Với sự chống đối của lớp, thầy giáo
bó tay và buộc không dạy tiết học đó. Rõ ràng, có vẻ như HS ngày nay nhận thức
rõ quyền của mình rất lớn. Các em có nhu cầu khẳng định mình và mong muốn được
tôn trọng. Nhu cầu được tôn trọng là một trong những nhu cầu cơ bản của con
người nhưng nhu cầu đó bị phủ định, bị vô tình không nhìn thấy.
Trên đây chỉ là một trong số ít những vấn đề đã và đang tồn
tại trong nhà trường của chúng ta. Nhìn chung, nói đến văn hóa giao tiếp học
đường- đó là một vấn đề khá rộng. Nhưng nếu dạy cho học sinh- thế hệ tương lai
của chúng ta thì nên dạy giao tiếp bắt đầu từ đâu? Vâng, sẽ có nhiều ý kiến
tranh luận về vấn đề này. Tuy nhiên, theo tôi, phải chăng chúng ta nên bắt đầu
những bài học đạo đức, văn hóa, giao tiếp thật đơn giản và gắn với thực tế. Ở
đây, thực tế có thể là những tấm gương sáng và cũng có thể là những tấm gương
mờ cần được tự lau cho sáng. Và không kém quan trọng đó là dạy những bài học
sao cho phù hợp với tâm sinh lý của lứa tuổi
học sinh THPT.
Hơn nữa, những bài học thật sự hữu ích khi chúng ta tìm hiểu
về nguyên nhân của lệch lạc, tiêu cực ảnh hưởng và hình thành ở các em. Có thể
chúng ta sẽ thấy những nguyên nhân như sau:
-Nguyên nhân khách quan
+ Cách giáo dục của gia đình
+ Tấm gương không sáng của mọi người xung quanh( thầy cô,
người lớn, cha mẹ,..).
+ Kỹ năng ứng xử có văn hóa chưa được nhà trường, giáo viên
cho là quan trọng và không định hướng cho học sinh.
- Về phía
chủ quan
+ Học sinh thiếu bản lĩnh, thiếu kỹ năng sống, chưa nhận
thức tầm quan trọng của văn hóa giao tiếp chuẩn mực.
+ Lứa tuổi học sinh cấp 3, đặc điểm tâm lý thích tự khẳng
định " cái tôi trưởng thành" của bản thân. Và các em dễ bị kích động, ít có khả
năng kiềm chế.
Với những nguyên nhân đó, việc tìm ra giải pháp phù hợp là
rất quan trọng. Tùy từng nguyên nhân mà chúng ta có giải pháp giáo dục và hướng
dẫn cho các em phù hợp. Theo tôi, với những trường hợp vừa đề cập ở trên, một
số điều lưu ý như sau:
·
Về
phía nhà trường:
- Nhà trường có thể tổ chức những buổi nói
chuyện, thảo luận chuyên đề, cuộc thi văn hóa giao tiếp học đường (cho học sinh
sắm vai, trải nghiệm tình huống- tìm giải pháp ứng xử-giao tiếp).
-
Văn
hóa giao tiếp không phải là cái gì đó rất xa xôi, khó thực hiện khi dạy cho học
sinh. Dạy học sinh phải bắt đầu từ những điều thực tế, tình huống cụ thể. Vì
vậy trong các bộ môn việc tích hợp và lồng ghép chuẩn mực đạo đức thực tế phù
hợp trong giao tiếp học đường là quan trọng.
-
Xây
dựng qui tắc, qui định văn hóa giao tiếp phù hợp tâm sinh lý lứa tuổi của các
em trong nhà trường.
-
Làm
gương của thầy cô- nhà trường từ môi trường học đường là rất quan trọng.
-
Giáo
dục cần phải tôn trọng ý kiến của học sinh, biết lắng nghe ý kiến của các em,
đồng thời có biện pháp khéo léo, tâm lý để các em ý thức được hành vi sai và
chuyển đổi hành vi cho phù hợp.
-
Tổ
chức hoạt động thực tế( sinh hoạt chuyên đề, thảo luận theo chủ đề, trò chuyện
cùng chuyên gia,..)
·
Về
phía gia đình
-
Dành
thời gian để đôn đốc- kiểm tra- theo dõi sự biến đổi trong giao tiếp, cách cư
xử, hành vi, thái độ,.. của con.
-
Định
hướng và giáo dục những giá trị giao tiếp phù hợp chuẩn mực đạo đức của các em.
-
Làm
gương cho con em trong gia đình.
-
Khuyến
khích những thái độ, hành vi tốt trong giao tiếp của các em.
-
Thiết
lập cách giao tiếp trong gia đình phù hợp chuẩn mực đạo đức.
Ngoài
những nỗ lực của nhà trường- gia đình thì thiết nghị rằng mỗi học sinh cũng
phải tự ý thức và rèn luyện bản thân. Quá trình giáo dục chỉ có kết quả sâu
rộng khi có sự đồng bộ và linh hoạt( địa phương, nhà trường, gia đình,..). Hy vọng rằng, với sự nhân thức, trách nhiệm
của những nhà giáo dục " có tâm- tài- đức" thì sẽ thúc đẩy thật mạnh mẽ giáo
dục văn hóa giao tiếp học đường thật hiệu quả
CN. Lê Thị Ngọc Thương
Trung tâm Đánh giá và Kiểm đình Chất lượng Giáo dục - Viện Nghiên cứu Giáo dục
